DIVA - Het briljante verhaal van diamantstad Antwerpen

DIVA is een nieuw museum in Antwerpen, thuisstad voor diamant. Nog een nieuw museum? Ja en neen. Het Zilvermuseum bestond al en ook het Diamantmuseum was in Antwerpen een gevestigde waarde. Deze provinciale musea delen samen met het Modemuseum en het Fotomuseum een verleden dat begon in het kasteel Sterckshof in Deurne, waar in de jaren vijftig van de vorige eeuw het museum der kunstambachten ontstond.

De fusie van diamant en zilver in DIVA aan de Suikerrui is een terugkeer naar een glorieus Antwerps verleden. Van de vijftiende tot zeventiende eeuw was Antwerpen een wereldcentrum waar zilver, goud, juwelen en diamanten verhandeld, vervaardigd en bewerkt werden. Tot vandaag vind je schitterende staaltjes van Antwerpse edelsmeedkunst en juwelen in topmusea over de hele wereld, zoals de reliëfs van een huwelijkskoffer door Matthias Melijn in het Rijksmuseum in Amsterdam, de Sint-Michielsbeker in het Kunsthistorisches Museum in Wenen, het Tunis-bekken in het Musée du Louvre in Parijs en het zoutvat van Jan I Herck in de Zweedse Koninklijke Collectie in Stockholm.

Het is in Antwerpen dat de diamantindustrie en edelsmeedkunst tot ongekende hoogten uitgroeiden. In de negentiende en twintigste eeuw is Antwerpen geëvolueerd tot dé diamantstad van de wereld met een ijzersterke reputatie op het vlak van edelsmeedkunst. DIVA ent zich dus op een eeuwenlange traditie, temidden van het kosmopolitisch knooppunt waar ambacht, talent en innovatie sinds meer dan vierhonderd jaar samenkomen.

Het nieuwe museum ligt in het hart van een eeuwenoude bloeiende handelsbuurt. Op letterlijk een steenworp afstand staat het huis De Gulde Sterre waar in 1497 twee winkels van goudsmid Jacob van der Vijlen gevestigd waren. In het huis Den Luipaert vond je meerdere goud- en zilversmeden terug. En honderd meter verder staat het huis Den Coraeltack, toegewezen aan juweliers en kooplieden gespecialiseerd in edelstenen. Achter het museum loopt de Zilversmidstraat. Het geklop en gehamer van edelsmeden is er niet meer te horen, maar honderden jaren lang waren hier huis na huis edelsmeden te vinden. Vandaag keert DIVA dus terug naar de plaats waar het allemaal begon. Het museum creëert een plek waar bezoekers het Antwerpse diamantverhaal te zien en te beleven krijgen. 

Door de omkadering van juweel- en edelsmeedkunst krijgt diamant de nodige museale authenticiteit, diepgang en verbreding. DIVA verankert de befaamde (economische) sector in het erfgoed, dat het museum op een hedendaagse manier ontsluit. Terzelfdertijd zorgt de aantrekkingskracht van diamant bij een breder publiek ervoor dat veel meer mensen kennis kunnen maken met de finesses, het vakmanschap en de artistieke invulling van juweel- en edelsmeedkunst. Zo geeft het museum deze collectie de aandacht die ze verdient.

Want ook op dat vlak kan Antwerpen bogen op een ijzersterke traditie met baanbrekende ontwerpers en fantastisch erfgoed. DIVA is een museum van de eenentwintigste eeuw. Geen traditionele museumopstelling, geen gewone zaalteksten of enkel beschouwende informatie. Wel persoonlijke verhalen, een uitdagende scenografie en een gewaagde interieurinrichting waarin de objecten optimaal tot hun recht komen. Maar ook andere ingrepen zorgen ervoor dat bezoekers het verhaal van diamant, juwelen en edelsmeedkunst in Antwerpen op een verrassende manier kunnen ontdekken.

Het museum heeft regisseur Frank Van Laecke, binnenhuisarchitect Gert Voorjans en decorontwerpster Carla Janssen-Höfelt weten te engageren. Samen met het team van DIVA, onder leiding van curator Romy Cockx, werkten zij zes thema’s uit die in zes zalen te zien zijn en die samen het diamantverhaal vertellen. The Diamond Story vertelt over het exotische karakter van luxeartikelen in de Wonderkamer, over het vakmanschap van diamant en edelsmeedkunst in het Atelier, over Antwerpen als het wereldcentrum van de diamanthandel in de Internationale Handelskamer, over de plaats van luxe-objecten in het dagelijkse leven in de Eetkamer, over het vraagstuk rond ethiek en echtheid in de diamantsector in de Kluizenruimte, en over de wereld van DIVA in het Boudoir. Elk thema roept via enscenering, soundscapes, multimedia en interactieve doe-elementen een andere sfeer op. Deze sferen ondersteunen de vele fascinerende kunstvoorwerpen uit de collectie van DIVA die verwonderen, verleiden en vragen oproepen.

De Wonderkamer is de eerste kamer die de bezoekers binnenstappen. Deze kamer toont binnenhuisarchitect Gert Voorjans’ hedendaagse interpretatie van de historische Wunderkammer, die de voorlopers vormen van de huidige musea. Objecten uit alle windrichtingen komen samen. Daarmee eert DIVA niet enkel deze eeuwenoude presentatievorm van kunstobjecten, het is ook vanuit een ander perspectief een symbolische ingreep. Antwerpen was in de zestiende eeuw immers een koploper wat betreft de productie van kunst en luxeartikelen. Edelsmeedkunst, juwelen, edelstenen en exotische curiosa als kokosnoten, schelpen en koraal waren zeer gegeerd. Omdat de kwaliteit in Antwerpen ongeëvenaard was, bestelden vorstenhoven vanuit heel Europa objecten van edelsmeedkunst made in Antwerp. In de Wonderkamer van DIVA krijgt deze zestiende-eeuwse metropool een gezicht.

Verder ontdekt de bezoeker dat zeldzame smaken en exotische materialen juweelontwerpers en edelsmeden bleven fascineren en verwonderen door de eeuwen heen. Zo zijn er de objecten die getuigen van oriëntalistische stromingen, gaande van chinoiserie tot egyptomanie. De presentatie van andere objecten creëert een visuele context voor deze exotische artefacten.

Het topstuk van het vroegere Zilvermuseum, de uilenbeker of ‘het uiltje’, krijgt in de Wonderkamer een ereplaats. De zestiende-eeuwse Antwerpse beker in de vorm van een uil kijkt de bezoeker onderzoekend aan. Bekers in de vorm van een dier werden bij zowel privé- als bij publieke gelegenheden gebruikt. In dit geval is de uilenvorm direct verbonden met de tekst die verborgen zit onder de rand van de beker: Als alle ander fogels sin thoe neste sois min flige beste. Het komt op verschillende varianten van uilenbekers voor en kan vertaald worden als: Liggen alle andere vogels in hun nest, dan vlieg ik het best. Uit de kop en de romp werd in de zestiende eeuw wel degelijk gedronken. Het braken na overmatig drankgebruik werd geassocieerd met de braakballen van de uil. Vandaar dat de uil niet enkel het symbool van wijsheid is, maar ook van mateloosheid en drankzucht. In de zestiende en zeventiende eeuw werd herhaaldelijk gewaarschuwd voor overmatig drankgebruik. De tekst op de uilenbeker is daarom op twee manieren te interpreteren: als een waarschuwing of als een vorm van spot.

Nog een bijzonder stuk in de Wonderkamer is de pauwenbroche van Keizerin Eugénie. Zij had een grote voorliefde voor juwelen en stimuleerde Franse juweliers om vernieuwende en sprekende sieraden te maken. De pauwenbroche van de Parijse hofjuwelier Gustave Baugrand is zo’n juweel. De broche is een sterk staaltje vakmanschap. De staartveren van de vogel zijn ‘en tremblant’ gezet, waardoor ze effectief trillen. De gebruikte edelstenen zijn van zeer grote kwaliteit waardoor zij extra schitteren in het kaarslicht door de beweging van de staart. Baugrand presenteerde deze broche op de Exposition Universelle de Paris in 1867. Hij gooide met zijn neo-Egyptische ontwerpen zeer hoge ogen en werd beloond met de titel Chevalier in de Ordre National de la Légion d’Honneur.

Zilver moet gepoetst worden, zo niet wordt het ‘zwart’. Dat is algemeen geweten. De verscheidenheid aan technieken om zilver tot leven te wekken is ontzettend breed: drijven, graveren, het gebruiken van gietmodellen, ciseleren, draad trekken, bruneren, stempelen, stippelgravure enzovoort. Het atelier van een edelsmid kent dan ook vele soorten gereedschappen. Een bekende edelsmid uit Antwerpen vertelde ooit dat hij ieder oud gereedschap kocht dat hij tegenkwam. Je wist maar nooit of je het voor een specifiek idee kon gebruiken. Het materiaal kennen en doorgronden is voor een edelsmid noodzakelijk om de artistieke ideeën die in het hoofd ontstaan ook daadwerkelijk tot een object te laten uitgroeien. Die technieken en dat proces worden in de tweede kamer, de Atelierruimte, duidelijk gemaakt aan de bezoekers. Een wand is gewijd aan de edelsmeedkunst en de andere zijde aan het evenzo moeilijke als boeiende vak van diamantslijper. Het vakmanschap van een diamantslijper doet niet onder voor dat van edelsmid. Het is een ambacht dat gepaard gaat met een ongeëvenaarde precisie en enorme vakkennis. Je bereikt het meesterschap pas na jaren en jaren oefenen. En zelfs dan nog… Vorig jaar bijvoorbeeld tekende DIVA deze uitspraak op van een net gepensioneerde diamantslijper: “Wanneer ik een volleerd diamantslijper was? Ik heb geleerd tot de dag dat ik met pensioen ging.”

“De jonge kunstenaar Octave Vandeweghe zoekt de grens op tussen de natuurlijke evolutie van edelstenen en de menselijke ingreep van het maken van bestek. Hij werkt met synthetische gegroeide stenen die er natuurlijk uitzien, en vice versa. Het ideaal van een edelsteen vandaag is de geslepen diamant: perfecte facetten, volkomen transparant en schijnbaar zonder substantie. Octave Vandeweghe daarentegen werkt graag met de groeilijnen, de inclusies, de barsten in de edelstenen omdat hij graag het gevoel van de ‘steen’ wil behouden. Hetzelfde geldt voor de manier waarop hij de stenen bewerkt. In sommige objecten laat hij de structuren van het slijpwiel staan en gebruikt ze net als met de lijnen van het natuurlijke groeiproces om ermee te spelen.” (Marc Holthof)

Bezoekers belanden van de wereld van de handel in een meer intieme setting. In de Eetkamer kunnen ze er plaatsnemen aan een surrealistische compositie van tafels, voorzien van een overdonderende hoeveelheid luxueus tafelservies. Flarden van conversaties, te ontdekken via de audioguide, zullen de nieuwsgierigheid prikkelen. Frank Van Laeckes centrale hoorspel voert bezoekers mee in een sfeer van decadentie en overvloed.

De eettafel groeide tijdens de negentiende eeuw uit tot dé plek bij uitstek voor luxe consumptie. Ook hier pikt DIVA opnieuw in op de rol van Antwerpen als smaakmaker. Etiquetteregels en verhalen over Antwerpse adellijke families duiden het gebruik van zilver en het verschil tussen arm en rijk. Kinderen kunnen van onder de tafel bekijken wat er zich rondom hen allemaal afspeelt. Langs de wanden worden juwelen getoond uit verschillende periodes met bijhorende silhouetten.

Serviezen, en zeker showstukken op tafel, zijn van alle tijden en dienden ook als gespreksonderwerp. In de twintigste eeuw raakte het gebruik van grote tafelstukken langzaamaan uit de mode en werden ze vervangen door kleinere en meer eenvoudige houders voor bloemstukken. Een bijzondere uitzondering is het middenstuk Ondine dat door Wolfers voor de beroemde Wereldtentoonstelling in Brussel in 1958 is gemaakt. Het tafelmiddenstuk is een merkwaardig kunstwerk. Hoewel dit massief zilveren tafelmiddenstuk zowel qua functie als qua stijl anachronistisch is, is het juist heel representatief voor zijn tijd. Ondine kan beschouwd worden als een van de laatste materiële getuigen van een tijdperk waarin vooroorlogse drang naar prestige, grandeur, luister en etiquette een laatste stuiptrekking beleefde. Het werk werd besteld bij Wolfers Frères, dat toen al meer dan een halve eeuw de toonaangevende zilversmederij in België was. Het was bestemd voor de eretafel van het Belvédère, het achttiende-eeuwse kasteeltje waar het commissariaat-generaal van de Wereldtentoonstelling van Brussel in 1958 was gehuisvest. Ondine staat, dankzij de tussenkomst van de Koning Boudewijnstichting, schitterend op de eettafel van DIVA.

DIVA heeft dan ook als ambitie om een autoriteit in Vlaanderen en de Benelux te zijn op het vlak van diamant, juwelen en edelsmeedkunst. Het is de plek waar op systematische wijze erfgoed in kaart wordt gebracht, geconserveerd en gerestaureerd, waar verbindingen worden gelegd met economische spelers, met maatschappelijke groepen en met opkomend talent, en waar kennis ook gedocumenteerd en opgeslagen wordt in de bibliotheek. Kortom, DIVA is de plek waar de zorg voor het erfgoed rond diamant, juwelen en edelsmeedkunst, vanuit verschillende perspectieven centraal staat.

De restaurator houdt zich vooral bezig met de materiaaleigenschappen van de collectiestukken, zowel in het depot als in de tentoonstellingsruimtes. Het is de plicht van de restaurator om aan de internationale standaarden te voldoen, en zo het museum de nodige basis te geven die het nodig heeft wat betreft erfgoedzorg. Het onderscheid tussen de begrippen preventieve conservering, actieve conservering en restauratie is daarbij belangrijk.

Preventieve conservering is volgens Marysa Otte in Syllabus bij basiscursus Preventieve Conservatie: “Het geheel van maatregelen ter bescherming van de collectie, zonder dat het object behandeld wordt.” Het gaat dan om het goed bewaren van een voorwerp door een geschikte omgeving te creëren.

Actieve conservering betreft, zo stelt Otte: “het geheel van maatregelen en handelingen dat erop gericht is de toestand van het voorwerp te consolideren, geconstateerd verval tegen te gaan, of verval – waarvan men de zekerheid heeft dat het binnen afzienbare tijd zal optreden – te verhinderen. Zo blijft het object beschikbaar voor onderzoek en presentatie.” Een actieve conservering kan bijvoorbeeld bestaan uit het consolideren van een loszittend deel of het behandelen van vormen van onstabiele corrosie. Het regelmatig reinigen van zilver is bijvoorbeeld een vorm van actieve conservering omdat, als men dit tijdig doet, het mogelijk is om de zwavel te verwijderen voordat het in verbinding gaat met het zilver. Zo wordt restauratie vermeden.

Restauratie is de laatste stap. Otte omschrijft het als “het geheel van een behandeling en het daaraan voorafgaande onderzoek om een beschadigd of gedeeltelijk verloren gegaan voorwerp naar een van tevoren gedefinieerde toestand terug te brengen.” Het kan ook bijvoorbeeld slaan op het bijmaken van een onderdeel om het object terug als een geheel te kunnen presenteren.

De kerncollectie van DIVA bestaat uit meer dan 2.500 stukken. Op het vlak van preventieve conservering zijn er heel wat maatregelen genomen. Het nieuwe museum beschikt over beveiligde en geklimatiseerde ruimtes voor collectiepresentaties en tentoonstellingen. In het gebouw zelf zijn er ook nieuwe geklimatiseerde en beveiligde depots voorzien waar alle stukken, die de voorbije jaren over verschillende externe depots verspreid waren, samengebracht worden. In functie van de permanente collectiepresentatie is de staat van elk object grondig gecontroleerd.

DIVA zal verder inzetten op specialisatie en verdieping door kennis en expertise te delen met de hedendaagse sector. Naast de uitbouw van de bibliotheek als ontmoetingsplek trekt DIVA de kaart van de digitalisering met onder andere de eigen website waarop heel wat uit de bibliotheek en over de collectie kan geraadpleegd worden.

Een laatste belangrijke schakel is het atelier. De werking van het atelier zorgt voor de koppeling tussen theorie en praktijk. Het is een wezenlijk onderdeel van het beleid rond het immaterieel cultureel erfgoed en voedt zo de publiekswerking, (digitale) publicaties en bijvoorbeeld lezingen. Het atelier is een ruimte waar toekomstige edelsmeden en juweelontwerpers hun technisch vakmanschap ontwikkelen en bijschaven. Ook de onderwijs- en de creatieve sector worden betrokken bij de werking. Het atelier fungeert als een open raam voor het publiek, dat letterlijk kan meekijken hoe de objecten die in het museum te zien zijn, tot stand komen. Het aanbod is gericht op specialisten en professionelen binnen de sector van juweelontwerpers en edelsmeden, op starters en liefhebbers en ook op het brede publiek. Voor alle diamantgerelateerde technieken is er een nauwe samenwerking met HRD antwerp, het zusterbedrijf van AWDC.

De expo brengt een beeld van Antwerpen aan de hand van oude en nieuwe foto’s van de stad, en focust op de internationale handel. De interactieve globe uit de Internationale Handelsruimte van DIVA dient als decor voor een aantal collectiestukken uit DIVA die bijdragen aan de culturele uitwisseling. De stukken sluiten ook aan bij het referentiekader van het Chinese publiek en geven een beeld van de ontwikkeling van de edelsmeedkunst en juwelen in Vlaanderen. Een voorbeeld van zo’n collectiestuk is de terrine van de Mechelse familie De Meester, die druipt van de non-verbale boodschappen. In de jaren zeventig van de achttiende eeuw was rococo, met zijn vloeiende lijnen, nog volop in zwang in de Zuidelijke Nederlanden. De Meester koos juist voor een relatief nieuwe stijl: classicisme. Architecturale ornamenten uit de Oudheid worden uitvergroot en toegepast op architectuur, interieurs, meubelen en (kunst)voorwerpen. Dit resulteerde vaak in zeer architecturale elementen zoals bij deze terrine.