I have a dream

Aan de basis van Newtopia ligt een stevige dosis idealisme ten grondslag. De titel verraadt bijvoorbeeld de voor de hand liggende link met het onbereikbare Utopia van Thomas Morus (1478-1535). Maar men gebruikt evenzeer de mantra van Malcolm X: “If you don’t stand for something you will fall for anything.” Ook Morus was principieel, en werd net daarom, op aangeven van Hendrik VIII, onthoofd.

Dat curator Gregos zich voor het volle pond toespitst op sociale en politieke thema’s, verleent Newtopia, van de vier grote kunstenfestivals, het meest uitgesproken profiel. De politiek beladen kunstwerken zijn over de hele stad verspreid. We vinden ze in het Cultuurcentrum Mechelen, de Academie voor Beeldende Kunsten, de Oude Mechelse Vleeshalle, het Congres- en Erfgoedcentrum Lamot, het Museum Hof van Busleyden en in de nieuwe Kazerne Dos - sin. Zeker wat de Kazerne Dossin, Memoriaal, Museum en Documentatiecentrum over Holocaust en Mensenrechten betreft, is de keuze evident. Dossin legitimeert de keuze voor de stad Mechelen als locatie van de expo.

Vanaf 1942 gebruikten de nazi’s de Mechelse Dossin Kazerne als SS-Sammellager, een plaats om Joden en zigeuners samen te brengen en richting Auschwitz te deporteren. Van de 24.916 Joden en 351 zigeuners die vanuit die morbide ‘wachtkamer van de dood’ een onzeker lot tegemoet gingen, waren er na de bevrijding nog slechts 1221 in leven. Zoals genoegzaam bekend is, aasden de nazi’s op de rijkdom, en ook de vele kunstwerken van Joden. De geroofde kunst trof in hoofdzaak twee categorieën: overheidsinstellingen zoals musea, archieven en bibliotheken en privé-eigenaars. Heden probeert men aan de slachtoffers en nabestaanden hun collectie terug te geven of om hen financieel te vergoeden. De Jewish cultural Assets BelgiumDatabank bevat een lijst met 4.200 gestolen cultuurgoederen. In Nederland kunnen rechthebbenden via een site een database met na de oorlog teruggevorderde kunst raadplegen. Met de regelmaat van de klok duikt in het nieuws het bericht op dat een museaal stuk een verdachte herkomst heeft. ICOM (International Council of Museums), de nietgouvernementele groepering van musea wereldwijd, is duidelijk en adviseert om elk kunstvoorwerp terug te geven.

Politiek beladen kunst is eeuwenoud. Is kunst trouwens niet altijd, openlijk of latent, politiek van aard, aangezien zijn maker een politiek wezen is? Het verschil tussen ‘politieke kunst’ uit het verleden en het werk van kunstenaars zoals Goldblatt (1930), Hans Haacke (1936), Cengiz Çekil (1945) of Alfredo Jaar (1956) is dat toen vooral de onderdrukkers aan het woord waren en de onderdrukten geen stem hadden. De lyricus Horatius droeg oden aan keizer Augustus op, en de Aeneis van Vergilius verheerlijkte in enkele passages diezelfde Augustus. Het was overigens niet zo dat het openlijk partij kiezen de onvergankelijkheid van deze werken in de weg stond. Spitst men zich enkel en alleen toe op deze of gene politiek gekleurde overtuiging, dan is het goed mogelijk dat de houdbaarheid beperkt is. 

De voorbeelden van kunst als politieke propaganda zijn legio: Blijde Intredes, vorstenportretten, pompeuze mausolea. De ambulante vorst werd zelden door zijn onderdanen levend aanschouwd, om die reden regeerde zijn beeld via schilderij of sculptuur. Of denk aan kunst als bevestiging van de eigen stand, en als self-fulfilling prophecy in Diptiek van Maarten van Nieuwenhove door Hans Memling (Brugge, Memling in Sint-Jan - Hospitaalmuseum). Zelfs een naakte man van 5,4 meter kan een sterk politiek statement zijn, zoals de David van Michelangelo en diens banden met de Florentijnse republiek. (Firenze, Galleria dell’ Accademia) Kunst kan ook een stille aanklacht tegen een verwerpelijk gebruik zijn, zoals in Andy Warhols (1928-1987) Electric Chair. Om de zaken scherper te stellen maakte Warhol ook hier gebruik van de commerciële zeefdruk, alsof alles went, zelfs de doodstraf.