Openbaar kunst- en vliegwerk in Zinnik - Het verleden is niet van voorbijgaande aard

De Sint-Vincentius Collegiale uit de elfde eeuw in Zinnik tekent zich af tegen hemel en aarde. Niet indrukwekkender dan ze bedoeld was, maar ten opzichte van het stadje, buiten verhouding groot. Zelfs nog in de achttiende eeuw, toen de ontginning van blauwe steen voor welvaart zorgde en patriciërshuizen de middeleeuwse huisjes verdrongen. De kerk is romaans van buiten, van binnen... vol verrassing.

In de zevende eeuw bouwden Henegouwse aristocra­ten — bezorgd om hun geestelijk welzijn — een klooster op hun eigendom. Ze leverden het terrein en ook de abt. Madelgaire, welp uit een Frankisch aristocratengeslacht, huwde Waldetrude, stichtte een gezin maar besloot een religieus leven te gaan leiden. De miltair Madelgaire ont­popte tot Vincent, de heilige. Die intrigerende levensloop werd rond 1020 in de Vita Vincentii prima door een monnik opgeschreven, gekruid en aangedikt. Heiligenle­vens waren beproefd promotiemateriaal. De kanunniken die rond 900 Vincents kloostertje hadden overgenomen, maakten er handig gebruik van om de godsdienstbele­ving aan te zwengelen. Uit de voorbije zevende eeuw, dé eeuw der heiligen, konden onbeperkt heiligen worden ge­recupereerd. Vincent, een volksheilige met een charisma van klaarblijkelijk onbeperkte houdbaarheid, viel zo'n heiligenverering te beurt. De bedevaartseconomie bleek zo lucratief dat de bouw van een reusachtige Collegiale verantwoord was en wel op de plaats waar ooit Madel­gaire zijn kloostertje had gesticht; het centrum waaruit Zinnik zou ontstaan.

Vier uur. De kerkdeur van de Sint-Vincentius Collegiale wordt opengeduwd. De eerste pelgrims stromen binnen. Een kuch kaatst tegen blauwe steen. Getik van pelgrim­staffen. Om half vijf wordt de eerste mis gelezen. Elk jaar hetzelfde ritueel. Iets na zessen wordt een teken gegeven waarna een stuk achttiende-eeuwse technologie een ver­bijsterende attractie in werking zet. Na een jaar stilzit­ten, laten vier engelen de schrijn uit de bovenkapel neer­dalen op het altaar. Gelijktijdig met de afdaling ontrolt zich vanuit het meest barokkenisgewelf een beschilderd doek dat de manoeuvres van de technische ploeg die het mechanisme bedient, aan het oog onttrekt. Het uur nog blauw en twaalf kilometer voor de boeg, schuiven leden van de broederschap hun schouders onder de 250 kg zware schrijn. Samen met de andere pelgrims verlaten ze de kerk.

Waar ook een prins een blijde intrede deed, de machines waren van de partij. Marktpleinen gingen schuil onder heraldische schilden en kostbare textielen, het stadhuis kreeg een strik om, de gasten vergast op tafels vol fon­teinen, een pastei waarin 28 muzikanten musiceerden en een achteruitlopend paard. Voor de apotheose zorgde een mechanische menagerie waaronder een draak die zigzag­gend op de toeschouwers afkwam. Met zwaartekracht werd een loopje genomen. Vooral met engelen zijn Kerk en staat heel kwistig. Houten engelen of bloedjes van kin­deren met kippenveren vleugeltjes dalen en stijgen tegen het zwerk dat het een lieve lust is. Vliegwerken bestonden hoofdzakelijk uit een systeem van windassen, zware ka­bels, lussen en katrollen om mensen en voorwerpen aan op te hangen en over het toneel te zwieren, op- en neer­dalend. Aan de machine uit de renaissance en de barok is een hoofdrol weggelegd voor het tandwiel, de heugel, de krukstang, de klinknagel, de schroefbout. De mechaniek is vaak geraffineerder, verfijnder dan de vertoning die ze teweegbrengt. Wereldse vorsten en al even wereldse kerk­vorsten vonden hun meester-werktuig/artefacten-makers in Italië. Sabbatini's Pratica di fabricar scène e machine nei teatri (1637) is het bekendste handboek. Maar ook Leonardo da Vinci laat nauwkeurige tekeningen na van de verborgen mechanismen van de automata die hij in op­dracht van il Moro in Milaan maakte.

Wie of welk atelier het mobiel van de collegiale in Zin­nik bouwde is een raadsel. Volgens wijlen Jean Jacques Bolly (assistent KIK) is de Italiaanse barokinvloed reëel. De enige aanleiding om daaraan te twijfelen, schuilt in de wetenschap dat in de zestiende eeuw de bakermat voor uurwerken en mechanisch speelgoed zich niet in Italië maar in Duitsland bevond. Duitsers verrichtten echter hun wonderen wel specifiek met spiraalveermechanis­men. Niet alleen ligt de Italiaanse invloed er vingerdik op, het is niet onwaarschijnlijk dat de vaklui die de engelen (en entourage-) mekaniek bouwden Italianen zijn. Zo kwam men in de zeventiende tot en met de negentien­de eeuw overal in de Europese theaterwereld wel iemand uit het Venetiaans werktuigenbouwersgeslacht Mauro tegen. En de familie Galli-Bibiena, een artefactenmakersdynas­tie uit Bologna, wordt rond het bouwjaar van de Zinnikse engelen gesignaleerd in Spanje, Oostenrijk, Saksen, Prui­sen, Zweden en Rusland. Nergens konden die aannemers gemist worden. De zeldzame niet-Italianen in het vak, hadden school genoten in Italië.

Zo schaars de gegevens over de Zinnikse engelenmachine zijn, zo rijkelijk zijn ze over elders in Europa beschreven en gedocumenteerd. Het zijn precies deze technische hoogstandjes die enig idee geven van de wellicht wegens beperkt budget basic uitvoering van de Zinnikse enge­lenmobiel. Wat deze boerenbarokke engelen betreft geldt dat noch de uitgesproken primitieve mekaniek noch de aandoenlijke naïeve sculpturen getuigen van uitgelezen raffinement. Het zijn staaltjes van laagdrempelige kunst maar in staat, door de collectieve mirakelbereidheid op pinkstermaandag, de toeschouwers in hogere sferen te brengen.