Vorstelijke Vlaamse wandtapijten - Tentoonstelling in Kunsthal Sint-Pietersabdij

Het Vlaamse wandtapijt was gedurende eeuwen het voornaamste luxe-exportproduct van de Zuidelijke Nederlanden. De Vlaamse wandtapijtenindustrie was internationaal gerenommeerd en had een afzet over heel de wereld. Tot vandaag is het een van de meest herkenbare producten van de Vlaamse kunst in het buitenland. 

De Spaanse curator Fernando Checa, hoogleraar aan de Completense Universiteit in Madrid en jarenlang directeur van het Prado, selecteerde voor deze tentoonstelling wandtapijten van de hoogste kwaliteit, destijds besteld, aangekocht en verzameld door vorstelijke mecenassen en hun entourage. De Bourgondische hertogen waren reeds grote liefhebbers van wandtapijten. De luxueuze weefsels van goud, zilver en zijde straalden precies de macht en rijkdom uit waarmee de Bourgondische spektakelstaat vriend en vijand zocht te imponeren. Ook de zogeheten Katholieke Koningen van Spanje waren verwoede verzamelaars van Vlaamse wandtapijten. Er bestonden toen trouwens sterke commerciële relaties tussen Castilië en Vlaanderen. Die relaties werden in de zestiende eeuw nog versterkt door het huwelijk van Johanna van Castilië (later bekend als de Waanzinnige) met Filips de Schone, een dynastieke versmelting van het Spaanse vorstenhuis met de Habsburgers. De Habsburgse en Spaanse erfopvolgers zetten de kunstpolitiek van hun voorgangers verder. 

Binnen de Habsburgse dynastie wisten vooral de dames, zoals keizer Karels tante Margaretha van Oostenrijk, en zijn zus Maria van Hongarije, een bijzonder waardevolle collectie te vergaren. Met het collectionisme van de vorstenhuizen als uitgangspunt visualiseren de tentoongestelde wandtapijten de evolutie in smaak en leefwereld van de verzamelende hofkringen. 

In de verduisterde tentoonstellingszalen van Kunsthal Sint-Pietersabdij lichten een na een de adembenemende weefsels op, nu eens met wervelende taferelen, dan weer met devote voorstellingen of rustgevende tuindoorzichten. In detail uitgewerkt als reusachtige schilderijen, maar in werkelijkheid geweven in wol, zijde, zilver en goud. 

In de eerste zaal hangen de oudste tapijten, met mythologische onderwerpen zoals de oorlog van Troje, de geschiedenis van Thebe of de Zwaanridder. Het zijn laatgotische wandkleden boordevol drukbevolkte scènes die elkaar zonder overgang opvolgen. 

In een volgende zaal hangen kleinere devotietapijten uit het begin van de zestiende eeuw, zoals het fijne pronkstukje uit het Louvre Sint-Lucas schildert Maria, gebaseerd op een schilderij van Rogier van der Weyden. Een ander ontroerend voorbeeld is een van de gouden weefsels die Johanna de Waanzinnige in haar jarenlange eenzame gevangenschap in Tordesillas gezelschap hielden. 

De imposante Refter van de Sint-Pietersabdij biedt onderdak aan een tiental even indrukwekkende wandtapijten uit de tijd dat Karel V de Nederlanden en Spanje regeerde. De gevarieerde composities van religieuze, historische, mythologische of allegorische aard hebben vaak een politieke connotatie. Vooral de beeldvorming rond de dynastie, de staat en het imago van de vorst vormde voor het Bourgondische en Spaans-Habsburgse bewind een belangrijke bekommering. Op een wandtapijt uit de reeks van Onze Lieve Vrouw van de Zavel, staan de protagonisten afgebeeld uit die periode. Daar tegenover een al even uniek wandtapijt 'à la manière de Portugal' met de ontdekking van Indië door Vasco da Gama: een fascinerend gezicht op een bedrijvige haven vol schepen en exotische dieren - zelfs een eenhoorn! - klaar om naar Europa te worden vervoerd. 

Het absolute hoogtepunt van de tentoonstelling zijn twee tapijten uit de schitterende reeks De verovering van Tunis die Jan Cornelisz. Verroeyen in 1548 in opdracht van Karel V ontwierp. De tapijten bieden de toeschouwer een adembenemend panorama van zestien meter breed op de inname van Tunis in Noord-Afrika tijdens een van de talloze veldtochten van keizer Karel. 

Vermeyen, een portretschilder, werkte aanvankelijk voor Margaretha van Oostenrijk  na haar overlijden voor Maria van Hongarije. In 1535 nam hij deel aan de succesvolle expeditie van Karel V naar Tunis en maakte hij onderweg als een ware oorlogscorrespondent talrijke schetsen. Eens weer thuis, schilderde hij aan de hand van zijn schetsen weefmodellen of cartons voor de tapijtenreeks. De twaalf tapijten werden geweven door een Brussels atelier tussen 1548 en 1554. De realisatie van dergelijke reeksen vereiste inderdaad jaren arbeid. De voorschotten waren nooit toereikend en het atelier moest zich soms diep in de schulden steken om de investeringskosten op tafel te brengen. 

In de kleinere zaal naast de Refter hangt alweer een indrukwekkend strijdtafereel: de slag bij Zama. Woedende olifanten lijken vanuit dit wandtapijt op de bezoeker te willen afstormen. Het monumentale tapijt brengt een van de successen van de Romeinse veldheer Scipio Africanus in beeld: de legendarische overwinning op Hannibal. Van dit tapijt zijn in een van de pandgangen van de abdij ook ontwerptekeningen te zien. De ontwerptekeningen van wandtapijten die er zijn samengebracht, zijn juweeltjes op zich, afkomstig uit verschillende Europese musea. 

In de laatste zaal hangt een enorm wandtapijt uit de serie De Apocalyps. Deze wandtapijtenreeks maakte een sterke artistieke indruk op de jonge Filips. De ontwerper, Van Orley, haalde de mosterd duidelijk bij de beroemde reeks gravures van Albrecht Durer. De iconografie van monsters en kosmisch geweld is de volmaakte expressie van de spanningen van dat moment. 

Vele wandtapijten hebben Spanje sinds de zestiende eeuw niet meer verlaten. Het laatste tapijt van de tentoonstelling, De roeping van Abraham, werd na de Spaanse Furie in Antwerpen als oorlogsbuit afgevoerd naar Spanje en is nu ruim 400 jaar later voor het eerst opnieuw hier te zien.