Exlibris

De oudste vormen van handgeschreven exlibrisformules vindt men in de middeleeuwse manuscripten. In die tijd met een bloeiende miniatuurkunst was de behoefte aan een oogstrelend eigendomsmerk ook reeds aanwezig. Het wapenschild van de eigenaar of zijn familie werd door miniaturisten in sommige manuscripten geschilderd. Het zijn de voorlopers van de latere, grafisch uitgevoerde, heraldische exlibris. Gedurende meer dan drie eeuwen zal de heraldiek de toon blijven aangeven. Een van de oudste exlibris wijkt daar echter van af en is een unieke voorloper van een bekend subgenre binnen de hedendaagse illustratieve exlibriskunst, waarbij de naam van de titularis wordt uitgebeeld. Dit exlibris werd ca. 1480 in hout gesneden en in bruin afgedrukt door een onbekend gebleven kunstenaar. Het toont een egel knabbelend aan bloemstengels en kruipend over gras en bladeren. Volgens een boven de egel geschreven tekst behoorde het exlibris aan de in 1501 overleden Duitse kapelaan Hanns Igler (egel).

Eigendomsmerken (meestal van heraldische aard) werden door de boekbinder soms in de boekband gestempeld. Men noemt dit op het boek aangebrachte eigendomsmerk een "superlibros". Een directe opvolger van de handgeschreven exlibrisformule ontstond spoedig na de uitvinding van de boekdrukkunst. De tekst werd gewoon gedrukt. Deze zeer sobere vorm, zonder esthetische bedoeling, bestaat nog steeds. Af en toe werd en wordt het eigendomsmerk in een kadertje gezet, wellicht om de in te kleven tekst beter te kunnen uitknippen. Dit kadertje betekende ook de eerste stap in het ontvluchten van een al te naakte soberheid. De omkadering ging dienen als een versierende rand, waarin bijvoorbeeld bloemmotieven werden verwerkt. Goethe bezat een typografisch heel sober exlibris, een etiket met de tekst "Aus der Bibliothek Joh. Wolfgang von Goethe's". De encyclopedisch georiënteerde schrijver ging in 1767 even in de leer bij een kopergraveur uit Leipzig en leerde er ook etsen. Voor een bevriende tingieter en vooral voor diens mooie dochter Katharina ontwierp hij twee illustratieve exlibris. Hierdoor werd Goethe vermoedelijk de meest beroemde amateur-ontwerper van exlibris.

Oudgriekse motieven zoals zuilen, hoornen van overvloed en putti's duiken regelmatig op. Op een aantal exlibris staat ook de, bij het heraldische exlibris eigenlijk overbodige, naam van de titularis en/ of een wapenspreuk. Op de talrijke heraldische exlibris voor religieuze leiders zijn harnas en helm vervangen door de typische platte hoed en de dekkleden door koorden met kwasten. Aanvankelijk hangen die koorden heel sober naast de hoed, later worden ze gestrikt en in sierlijke kronkels gelegd.

In de 17e eeuw blijven de composities evenwichtig, maar vertonen de randversieringen met een overvloed aan bladeren en bloemen, lauwerkransen en guirlandes, geleidelijk de invloed van de barok. Veel exlibris zijn louter knap, nogal zielloos vakwerk van ambachtslieden uit grafische ateliers. De namen van de graveurs bleven meestal onbekend, ook in de volgende eeuwen. Het monogram van de graveur of de naaJm van het atelier zijn slechts af en toe op het exlibris te zien. Het nog steeds te Parijs gevestigde Atelier Stern is een van de weinige uitzonderingen op deze anonimiteit.

Een ongeveer gelijkaardige evolutie is ook in Engeland te zien, waar het gebruik van exlibris pas in de 17e eeuw goed op gang kwam. Naast de traditionele heraldische exlibris werden er in het 17e-eeuwse Engeland echter enkele opvallende en vooral inhoudelijk afwijkende eigendomsmerken ontworpen. Het beroemdste voorbeeld is het exlibris van Samuel Pepys, de auteur van een voor zijn tijd ongeëvenaard dagboek met literaire kwaliteiten. Bovendien was Pepys een verwoed lezer en boekverzamelaar. In 1690 graveerde Robert White (1645-1704) hem een portret-exlibris dat hij vooraan in zijn boeken kleefde. Achteraan kleefde Pepys een tweede exlibris, met maritieme motieven, want behalve dagboekschrijver was hij een tijd lang ook secretaris van het Ministerie van Marinezaken. Pepys was misschien niet de eerste, maar toch een van de meest illustere voorbeelden van een bibliofiel met meer dan één eigendomsmerk. In de 20e eeuw is het bezit van meerdere exlibris een algemene trend geworden.

De opkomst van het illustratieve exlibris is gedeeltelijk toe te schrijven aan de invloed van de boekillustratie. Enkele bekende boekillustrators zoals Walter Crane (1845-1915) en Aubrey Beardsley (1872-1898) hebben trouwens ook een beperkt aantal exlibris gemaakt. Het exlibris lag, met de beperkingen van een opgelegd thema, maar voldoende vrijheid voor individuele interpretatie van het door de bibliofiel voorgestelde motief, in het verlengde van hun discipline.

In het 19e-eeuwse realisme vond de boekillustratie een haast vanzelfsprekende uitloper in de kunst van het exlibris. Met Charles William Sherborn (1831-1912) bereikte de exlibriskunst in Engeland een nieuw hoogtepunt, niet zozeer op basis van stijlvernieuwende elementen, maar door een nog verder uitzuiveren van de Chippendale-stijl. Sherborn is wellicht meer craftsman dan kunstenaar, maar van zijn werk gaat een eerbiedwekkende grootsheid uit, die getuigt van goede smaak en elegantie. Sherborn graveerde in koper en heeft ongeveer 400 exlibris gemaakt. De naar zijn voorbeeld werkende George W. Eve (1855-1914) gebruikte de etstechniek en maakte zo'n 250 exlibris.

Ook zijn werk getuigt van veel elegantie. Beide kunstenaars hebben zowel heraldisch als illustratief exlibriswerk uitgevoerd. Samen met de boekillustrators uit die periode hebben ze het Engelse exlibris gered uit de stereotype saaiheid van een door inteelt verbleekte heraldiek. Op het Europese vasteland is het exlibris op een vergelijkbare wijze geëvolueerd. Adel en hogere geestelijkheid gaven de voorkeur aan het heraldische exlibris uit de grafische ateliers, terwijl bibliofielen uit meer bescheiden intellectuele milieus het illustratieve exlibris af en toe nieuw leven inbliezen.

Men mag hierbij niet vergeten dat de huisbibliotheek in de vorige eeuwen de kamer bij uitstek was waar men zich kon terugtrekken om er in weldadige eenzaamheid te studeren en te mediteren. De huisbibliotheek was een domein waarin de zucht naar individuele vrijheid kon worden beleefd. In die tijd zonder radio en televisie was de bibliotheek vaak het voornaamste en soms enige venster op de wereld. Dit ging niet zelden gepaard met enige dagdromerij en de weerslag daarvan is op een aantal romantische en symbolische exlibris te zien: de illustratie laat een geïdealiseerd mens- en wereldbeeld zien, waarin idyllische dreven leiden naar sprookjesachtige of zwoele tuinen. Een deel van de daarbij aangeboorde inspiratiebronnen vindt zijn oorsprong in de romantische of symbolische literatuur.

Inhoudelijk werden variërende thema's behandeld: de illustratie toonde een romantische terugkeer naar de natuur of naar het nationale of klassieke verleden. Men zocht inspiratie in de mythologische wereld van de oude Grieken of de Germanen en men roemde de idealen van de ·ridders uit de middeleeuwen. Soms werd het verleden geprojecteerd in het heden en werden figuren uit de mythologie geplaatst in een hedendaags industrieel landschap. Of Homeros liet een van zijn muzen plaats vatten op de schoot van de titularis. 

Maar het was ook een tijd waarin werd gezocht naar enerzijds nieuwe idealen en waarin anderzijds oude idealen werden opgegraven, want op veel exlibris uit de periode rond 1900 staan motto's of spreuken als "Leben heisst kämpfen" of "Vérité sans peur" of "Van allen vrij. Aan allen dienstbaar". Ook citaten uit de wereldliteratuur werden gebruikt. Pas na de Tweede Wereldoorlog verliezen deze motto's hun aantrekkingskracht.

Wanneer men de geschiedenis van de exlibriskunst overloopt, ziet men dat de verschillende historische stijlperiodes de vormgeving van het eigendomsmerk hebben beïnvloed. In de 20e eeuw heeft dit verschijnsel zich voortgezet. Met de Jugendstil bereikte de exlibriskunst een nieuw hoogtepunt: de typische Jugendstil-ornamentiek met soepele gebogen lijnen en plantaardige motieven leende zich hiertoe bijzonder goed. De nieuwe stijl werkte bevrijdend en loste de soms dichte nevels op die boven de met symboliek bezwangerde exlibris van de jaren 1870 hingen.

In Oostenrijk werd de exlibriskunst in deze tijd van wisselende stijlen beheerst door twee grote figuren: Franz von Bayros (1866-1924) en Alfred Cossmann (1870-1951). De invloed van Cossmann is vrij groot geweest. Men spreekt ook nu nog van de Cossmann Schule, en vele daarin ondergebrachte kunstenaars hebben adembenemend zuivere en mooie exlibris in koper gegraveerd.

 Naast de reeds genoemde Beardsley en Crane is de Jugendstil in Engeland vooral vertegenwoordigd door Robert Anning Bell (1863-1933) en de uitgeweken Rus Henry Ospovat (1877-1909). Vooral Ospovat heeft mooi werk in zuivere Jugendstil gemaakt.

In Frankrijk is de oogst vrij mager. Het werk van de bekendste exlibris-kunstenaar Henry-André (1857-1932) is eerder middelmatig. De exlibris van Henry Chapront (1876-1965) zijn veel beter; hij maakte enkele pareltjes in Jugendstil-stijl, maar heeft anderzijds niet zo heel veel geproduceerd. Henri de Toulouse-Lautrec (1864-1901) tenslotte tekende één exlibris. 

In de jaren '70 begon dan een langzame heropleving die, vooral in Centraal- en Oost-Europa, naar een nieuw hoogtepunt van het artistieke exlibris zou leiden. Het gebruiksexlibris klampte zich vast aan deze opwaartse beweging, wat de artistieke kwaliteit ten goede kwam. Vooral vanuit Tsjecho-Slovakije werden tot werkdrift prikkelende signalen naar de Westeuropese exlibriskunstenaars gezonden. Het westerse antwoord op de fantasmagorie en poëtische gevoeligheid van de exlibris uit Praag en Bratislava werd langzaam maar zeker ook hier in hout en koper gegraveerd.

Ook in eigen land beginnen gebruiks- en artistiek exlibris een eigen weg te gaan. De exlibrisverenigingen spannen zich in om die twee wegen zo nauw mogelijk te laten samenlopen. Op die manier willen ze verhinderen dat met de artistieke rijkdom van het hedendaagse exlibris ook negatieve invloeden hun intrede doen. In hun drang naar succes bezondigen de Centraal- en Oosteuropese kunstenaars zich namelijk wel eens aan de vervaardiging van pseudo-exlibris. Regelmatig worden exlibris gemaakt voor fictieve of overleden personen. Een andere tendens probeert het exlibris los te koppelen van de bibliofilie. Hier is het de bedoeling het exlibris te laten samenvallen met de gewone vrije grafiek en het in het commerciële circuit van de kunstgalerijen te introduceren. Gelukkig doet slechts een kleine minderheid hieraan mee.

Ons overzicht van het hedendaagse exlibris begint met het meestal in hoogdruk uitgevoerde gebruiksexlibris. Weinig jonge kunstenaars voelen zich aangetrokken door deze grafische techniek en dikwijls wordt een gebrek aan opleidingsmogelijkheden als excuus aangevoerd.

De Italianen Bruno Bramanti (1897-1957) en Italo Zetti (1913-1978) hebben tot nu geen volwaardige opvolgers gevonden. Enkel de Fransman Jean-Marcel Bertrand (1948) geeft blijk over voldoende talent te beschikken om op gelijke hoogte te komen van deze grootmeesters. Zijn werk werd herhaaldelijk bekroond op internationale exlibriswedstrijden. Bertrands succes bij verzamelaars spreekt overigens ook de lichtzinnige bewering tegen dat de hoogdruk weldra zal verdwenen zijn omdat verzamelaars er geen interesse meer voor zouden hebben.

De onlangs overleden Dirk van Gelder (1907-1990) en zijn leeftijdgenoot Pam Rueter (1906) zijn de grootmeesters van het artistiek waardevol gebruiksexlibris in Nederland geweest. Door zijn leeftijd is Rueter nu over zijn hoogtepunt. Beide kunstenaars hebben in hun werk een hoge graad van zuiverheid en evenwicht bereikt, zowel qua tekst als illustratie, evenals wat het geheel van de compositie betreft.

Victor Stuyvaert (1897-1974) is de vader van het hedendaagse Vlaamse exlibris in hoogdruk. Ook hij is vooral als boekillustrator bekend en zijn exlibris leunen daar dicht bij aan. Net als de Tsjech Mézl had Stuyvaert een voorliefde voor de wat primitieve eenvoud van de middeleeuwse illustraties in hoogdruk. Het werk van Luc deJaegher (1912-1987) en Gerard Gaudaen (1927) behoort tot het beste van het Vlaamse gebruiksexlibris. Beiden hebben zich met succes toegelegd op de trouwe weergave van de persoonlijkheid van de titularis of van een door hem of haar gekozen thema uit een boek.

Adolf Herckenrath (1907-1977), Gustaaf C. de Bruyne (1914-1981) en de veel jongere Frank-Ivo van Damme (1932) hebben ook een aantal exlibris in hout gegraveerd, maar bereikten betere resultaten met de kopergravure. Bij de jongste generatie is Jan Meeus ( 1961) de meest opvallende kunstenaar op het gebied van het gebruiksexlibris in houtgravure. In Sint-Niklaas kreeg hij tweemaal de Victor Stuyvaert Prijs voor zijn werk.

Hij heeft voldoende ambachtelijke ervaring en artistieke ernst om een grote variatie van opdrachten aan te kunnen. Om de dominantie van wit en zwart te doorbreken, combineert Meeus soms hout en lino, gedrukt in een verschillende kleur.

Fantasmagorie en surrealisme zijn ook sterk aanwezig in het lithografisch exlibriswerk van Vladimir  Gažovič (1939). Zijn werk zit vol onrust en vrees, en dwingt ons tot nadenken over het lot en noodlot van de mens. Naakt en door de eigen dwaasheden vervormd, verminkt, maar toch onverwoestbaar, toont het de mens tussen verleden en toekomst, wachtend op een wezen aan wie een boodschap dient doorgegeven. De zeer zachte, maar soms dreigend donkere kleuren leggen over  Gažovičs werk een poëtische nevel.

Brunovsky en  Gažovič zijn typische vertegenwoordigers van het hedendaagse kunstexlibris. Zij zitten niet op opdrachten te wachten en bij hen moet men ook niet met een opgegeven thema aankomen. Hun exlibris behandelen een heel · persoonlijke thematiek en de bibliofiel of verzamelaar kan er enkel zijn naam aan laten toevoegen.

Het werk van enkele Tsjechische grafici, voornamelijk uit Praag, staat op ongeveer dezelfde hoogte, maar is meestal anders van toon. Oldřich Kulhànek (1940) vreet even hardnekkig aan de existentiële wonden van de mensheid als zijn Slovaakse kunstbroeders, maar in het werk van de meeste andere Tsjechische grafici kregen droefheid en onrust een enigszins clowneske gedaante. De Praagse fantasie danst in minder geheimzinnige en romantischer tuinen. De exlibris van Petr Melan (194 7) zijn iets warmer dan het soms adembenemend zuivere, maar koele werk van Karel Zeman (1949), die ook reeds in Sint-Niklaas werd gelauwerd.

In de USSR werd de exlibriskunst lange tijd gedomineerd door de hoogdruk en veel middelmatige gebruiksexlibris, met af en toe een onverwachte en zeer fris aandoende uitschieter. De eerste reacties tegen de uit Moskou komende grijsheid ontstonden in de Baltische staten. Later volgden Leningrad en meer zuidelijk gelegen gebieden als Odessa in de Oekraïne en het Witrussische Brest.

De Litouwer Antanas Kmieliauskas (1932) is behalve grafisch kunstenaar ook beeldhouwer en schilder van fresco's. Op een deel van zijn meer dan driehonderd exlibris is dat zeer goed te zien: zijn kleurrijke en soms naar abstractie neigende exlibris zijn het resultaat van gemengde diepdruktechnieken. Kmieliauskas' werk bezit een voor de exlibriskunst uitzonderlijke dieptewerking. Het bovenvlak van het exlibris bestaat meestal uit een reliëf. Deze exlibris kunnen zeker niet zomaar in een boek worden gekleefd, en moeten bij praktisch gebruik niet op, maar een drietal millimeter diep in de binnenkant van de boekband worden aangebracht. Het spreekt vanzelf dat bijna de hele oplage van dergelijke exlibris bij verzamelaars terecht komt.

De eveneens in Litouwen wonende Stasys Eidrigevicius (1949) gaat een, vanuit technische standpunt bekeken, meer gewone weg. Inhoudelijk benadert zijn surrealistisch werk de leef- en denkwereld van de grote Slovaakse kunstenaars.

De uit Estland afkomstige, maar sinds 1976 te Leipzig wonende Harry Jürgens (1949), is een van de topfiguren van het Duitse exlibris geworden. Hij is een bekend boekillustrator en ook in zijn exlibriswerk zijn veel thema's uit de wereldliteratuur te vinden, o.a. uit het werk van Balzac, Cervantes, Dante, Thomas Mann, Poesjkin, Rilke en Villon. Ook motieven uit de Griekse en de oudchristelijke mythologie werden reeds in exlibris verwerkt. Op veel van zijn exlibris heeft Jürgens soms vrij lange citaten gegraveerd. Het grote formaat van zijn werk, de bewust zeer beperkt gehouden oplage en een meestal minimale aanduiding van de titularis op de eenkleurige etsen, zijn drie karakteristieken van het hedendaagse exlibris. Inhoudelijk is er wellicht enige invloed van Brunovsky, maar het grote persoonlijke talent van Jürgens heeft deze invloed al lang geabsorbeerd en geneutraliseerd. Ook een andere grootmeester van het Duitse exlibris woont te Leipzig. Oswin Volkamer (1930) heeft er het gebruiksexlibris in kopergravure op het peil van het artistieke exlibris gebracht. Bij Volkamer echter geen grote formaten, geen met een vergrootglas te zoeken tekst, geen tot een minimum beperkte oplage. Volkamer dialogeert met zijn opdrachtgevers, suggereert een oplossing voor de uit te beelden thematiek en komt meestal met een eindresultaat dat niet zelden verbaast. Hij is bovendien een zeer knap portrettist en zijn tekstverwerking kan een voorbeeld zijn voor jonge kunstenaars.

Spanje heeft rond de eeuwwisseling een zeer bloeiende en vooral ook inhoudelijk boeiende exlibriskunst voortgebracht. De inzinking tussen de twee wereldoorlogen heeft zich echter tot in de jaren '80 doorgezet. Een voorlopig schuchtere heropleving komt uit Barcelona, maar echt grote resultaten zijn er nog niet. Het werk van overgangsfiguren als Julio Fernandez Saez (1924) en MariaJozefa Colom (1927) is erg ongelijk, soms oppervlakkig, maar van een charmante naïveteit. In hun beste momenten hebben zij zeker goed werk afgeleverd.

Ook in Italië beginnen enkele diepdrukkunstenaars zich te interesseren voor het artistieke exlibris. Er werd reeds beloftevol geproduceerd, maar de echte doorbraak moet nog komen.

In Nederland wordt het exlibris in diepdruk beheerst door een aantal al wat oudere kunstenaars. Lou Strik (1921) en Wim Zwiers (1922) zijn leeftijdgenoten. Beiden hebben ook houtgravures gemaakt, maar bereikten veel betere resultaten met exlibris in koper gegraveerd. Zwiers is enigszins te vergelijken met Volkamer: de vereisten van gebruiksexlibris worden door hem gecombineerd met de mogelijkheden van het artistieke exlibris. Lou Strik kan dat ook, maar zijn springlevende fantasie gaat met graagte en met groot gemak een surrealistische richting uit. Inhoudelijk is hij de meest originele van de nog levende Nederlandse exli briskunstenaars.

Ru van Rossem (1924) heeft veel minder exlibris gemaakt dan de twee vorige, maar zijn werk heeft een heel eigen, enigszins expressionistisch karakter. Bij een iets jongere generatie kunnen Ab Steenvoorden (1933) en Anneke Kuyper (1942) worden vermeld.

Guido Mariman (1948) begon met houtgravures en maakt nog steeds exlibris in deze grafische techniek, maar bereikte indrukwekkender resultaten in diepdruk. Opmerkelijk is zijn voorkeur voor de ruitvorm. Zijn figuren wekken soms de indruk op de rand van droom en werkelijkheid te staan. De sobere en stille kleuren waarin de etsen zijn gedrukt, versterken dit gevoel. Mariman is bereid met een opdrachtgever te dialogeren en weet een opgegeven thematiek altijd kunstzinnig te verwerken.

Ook Hedwig Pauwels (1934) is een kunstenaar die het gebruiksexlibris op een artistiek hoger peil heeft gebracht. Hij exploreerde reeds verschillende technieken, maakte exlibris in houtgravure, litho en zeefdruk, maar het zijn zijn kleuretsen die hem tot de meest gevraagde, de meest succesvolle Vlaamse exlibriskunstenaar hebben gemaakt. Zijn thematiek is zeer verscheiden, en verwijst meestal naar mythologische, literaire en muzikale motieven. Mogelijk zijn het Pauwels' prachtige vrouwenfiguren, met hun enigszins neo-expressionistische lichamen, die aan de basis liggen van zijn internationaal succes. Hij is echter ook een zeer goed portretkunstenaaL Zijn werk werd op internationale exlibriswedstrijden al herhaaldelijk bekroond.

Tot ca. 1500 gebruikte men daarvoor blokken uit lokale houtsoorten zoals perelaar en kerselaar in langshout. De structuur van de vezel bemoeilijkte soms de evenwichtige uitwerking van de illustratie. Fruithout is bovendien vrij zacht en de blokken versleten te snel onder de druk van de pers. Veel later is men ook kopshout gaan gebruiken dat niet alleen harder is, maar ook meer slijtvast.

De negatieve ervaringen met het te zachte hout zijn het begin geweest van een zoektocht naar een harder basismateriaal. In de 16e eeuw is men in koper gaan werken, aanvankelijk in hoogdruk, maar vrij vlug ontdekte men dat een heel ander resultaat kon worden bereikt door het principe om te keren en de illustratie niet aan de oppervlakte van de koperplaat vast te leggen, maar ze in het koper te graveren. Meteen stond men aan de wieg van de diepdruk.

Verdere experimenten hebben vrij spoedig geleid tot het gebruik van aqua fortis, dat wellicht door alchemisten was ontdekt, en het ontstaan van de ets. Beide technieken werden ook gemengd, en vanaf de 18e eeuw werd naast koper ook staal gebruikt. In de etskunst werden methodes en technieken ontwikkeld als aqua- en mezzotint.

De 19e eeuw is de tijd van de vlakdruk en de machinale hoogdruk geworden, respectievelijk dank zij de uitvinding van lithografie en fotografie, waardoor allerlei fotomechanische reproduktietechnieken mogelijk werden. Een als pentekening ontworpen exlibris kon bijvoorbeeld door middel van een lijn- of similicliché op een grote oplage worden gedrukt. Vooral de heliogravure gaf goede resultaten.

Deze technieken zijn nu vervangen door de offsetdruk en intussen is men ook gaan werken in zeefdruk. Elke nieuwe grafische techniek werd ook gebruikt door de ontwerpers van exlibris. De mechanische reproduktietechnieken hebben ongetwijfeld bijgedragen tot een zekere popularisering en een grotere verspreiding van het gebruiksexlibris, maar wekten anderzijds weerstand op bij verzamelaars die meer oog hadden voor de artistieke waarde van het exlibris en huiverig stonden tegenover zeer grote oplagen. Lithografie en vooral zeefdruk werden een tijd lang argwanend bekeken, maar de artistiek waardevolle resultaten die met deze technieken werden bereikt, hebben de weerstand langzaam doen verdwijnen. Toch bestaat er nog steeds een voorkeur voor de oude, traditionele, niet-mechanische grafische technieken.

De warme hand van de kunstenaar staat op een hoger plan dan de koude drijfkracht van de machine.

Vlakdruk ligt, wat belangstelling betreft, een beetje tussen hoog- en diepdruk in. Het lithografische exlibris is vooral geliefd omdat de in deze techniek gebruikte kleuren een heel aparte poëtische sfeer aan de illustratie geven. In theorie is een redelijk grote oplage mogelijk, maar de meeste kunstenaars beperken de oplage tot 200 en soms 100 exemplaren. Daardoor is het lithografische exlibris nooit een massaprodukt geworden.

Met doordruk zijn eveneens grote oplagen mogelijk, maar ook hier blijft ze soms beperkt tot 100 exemplaren. Veel kunstenaars drukken de exlibris zelf met een kleine zeef, en dat is een tijdrovende bezigheid. De bij zeefdruk gebruikte inkten zijn doorgaans minder zacht dan de lithografische inkten. Een in felle en levendige kleuren gedrukt exlibris in zeefdruk is bijzonder geschikt voor het uitbeelden van de hedendaagse tijdgeest en voor het hedendaagse boek.

Van de fotomechanische reproduktiemethodes wordt vooral gebruik gemaakt om pentekeningen en kalligrafische tekstexlibris te vermenigvuldigen. Lijnclichés werden vroeger gemaakt in metaal, nu maakt men ze ook in kunststof. Vandaag wordt vooral de offsetdruk gebruikt. Een nieuwigheid is dat de illustratie rechtstreeks op de lithofilm wordt getekend. De afdruk benadert de zachte tinten van de lithografie en lijkt nog het meest op een verbeterde versie van de heliogravure, die vooral in het begin van de 20e eeuw veel werd gebruikt voor het drukken van exlibris.

In eigen land wordt aan de weg getimmerd door het Provinciaal Hoger Instituut voor Kunstonderwijs (Phiko) te Hasselt. Hier gaat de stimulans uit van Hedwig Pauwels, een van de - ook op internationaal vlak - meest gewaardeerde Vlaamse exlibriskunstenaars van deze tijd. Om de twee jaar wordt te Hasselt een "Week van het Exlibris" gehouden en op de begeleidende tentoonstelling wordt beloftevol werk van Phiko-leerlingen getoond.

Stimulerende invloeden tijdens de academische opleiding geven vaak alleen maar de aanzet. Er moet altijd een individuele weg worden afgelegd. Jonge kunstenaars die voor het exlibris een zekere aanleg, ja feeling hebben, doen er verkeerd aan op opdrachten te zitten wachten. Veel belangrijke exlibriskunstenaars zijn begonnen met het kosteloos maken van exlibris voor familieleden of vrienden en soms voor zichzelf, omdat dit vaak de enige mogelijkheid is om aan de buitenwereld te laten zien wat men kan. Ook de inzendingen voor wedstrijden zijn niet altijd in opdracht gemaakt. Een opvallend resultaat in een exlibriswedstrijd is een belangrijk aas in de vijver van de naar nieuw talent vissende verzamelaars.

Welke grafische techniek verdient de voorkeur ? Veel hangt af van het nagestreefde doel. Wie een eenvoudig, maar mooi gebruiksexlibris zoekt, kan bijvoorbeeld een kalligrafisch tekstexlibris kiezen. Als men over een grote boekenverzameling beschik( is de offset op grote oplage de beste oplossing. Een verfijnder en doorgaans kleuriger vorm is met zeefdruk te verwezenlijken. Van het illustratieve exlibris blijft een grote aantrekkingskracht uitgaan. Bij grote oplagen zal men moeten werken met het offsetprocédé of hoogdruk. Indien men een exlibris zoekt voor een deelgebied van de boekenverzameling, kan men alle kanten op, maar is de verleiding groot om diepdruk te gebruiken.

In een los van een opdracht ontworpen exlibris kan de kunstenaar zijn verbeelding volledig vrij laten. Het resultaat is soms zeer indrukwekkend. Vaak sluiten dergelijke exlibris zeer nauw aan bij het algemeen oeuvre van de kunstenaar en soms vindt men er dezelfde thematiek in terug. Sommige exlibris zijn details, andere meer uitgewerkte fragmenten van bestaand vrij grafisch werk. Ook het omgekeerde is mogelijk: een exlibris kan toevallig ontstaan tijdens de ·incubatietijd die aan de creatie van een groter werk voorafgaat. De kunstenaar heeft een plotse inval of tast bepaalde mogelijkheden af en legt ze vast in een klein koperplaatje. De naam van een vriend of geestesverwant wordt pas later toegevoegd.

Deze wisselwerking tussen het algemeen grafisch werk en het exlibris binnen het totale oeuvre van een kunstenaar, is altijd heel boeiend om volgen. In sommige van dergelijke exlibris vindt men onmiddellijk de band met de titularis, omdat bijvoorbeeld de vriendschap tussen kunstenaar en titularis op gemeenschappelijke interesses is gebouwd. In andere ontbreekt die band bijna volledig, maar daar is de titularis en ook de verzamelaar doorgaans niet rouwig om.

Voor de eerste is het een eer dat zijn naam aan een kunstwerk gekoppeld is, terwijl de verzamelaar niet alleen blij is dat hij een artistiek waardevol stukje grafiek in handen krijgt; de naam van een bekend titularis vergroot ook de aantrekkelijkheid van het verzamelobject. Uit het historisch overzicht van de exlibriskunst is gebleken dat het illustratieve exlibris herhaaldelijk een belangrijk  middel is geweest om zich los te wringen uit bet keurslijf van de heraldiek. Evenzo is de bloei van het hedendaagse kunstexlibris het gevolg van een behoefte om de grenzen van het gewone gebruiksexlibris te doorbreken.

Zoals dat ook in andere gebieden van de kunst en het leven het geval is, heeft ook het exlibris af te rekenen met een, soms sympathiek, maar af en toe ook ergerlijk amateurisme. Sommige amateurs hebben een redelijk goede kennis van de grafische technieken en beschikken over een goede hand en enig tekentalent, maar in het eindprodukt ontbreekt de ziel van de kunstenaar. Men kan ze vergelijken met de doorsnee ambachtslui uit de grafische ateliers. Het gebeurt nog steeds, zij het veel minder dan vroeger, dat een kunstenaar een ontwerp maakt dat vervolgens door een vakbekwaam graficus in hout of koper gesneden wordt. Wie alleen in een gebruiksexlibris geïnteresseerd is en geen al te hoge artistieke eisen stelt, vindt bij een goede amateur zijn gading. Hoger werd er reeds op gewezen dat ook de grootte van de oplage en de vraag naar kleur belangrijke factoren zijn bij de keuze en realisatie van een exlibris. Persoonlijke smaak speelt natuurlijk ook een rol. Men moet op zoek gaan naar kunstenaars die werk hebben gemaakt dat om een of andere reden boeit. Om welke reden ? Dat is erg individueel.

Het werk kan gewoon, haast ondefinieerbaar, "mooi" zijn, of romantisch of nuchter zodat men er iets van het eigen zieleleven in terugvindt. Of het kan appelleren aan of verwijzen naar een thema of passie waarvoor men belangstelling heeft of die nauw aan het hart liggen. Als men niet zelf een kunstenaar kent, heeft men er alle belang bij lid te worden van een vereniging van exlibrisverzamelaars. Via dit kanaal, het tijdschrift van de vereniging, en via tentoonstellingen, wordt men geïntroduceerd in de wereld van het exlibris en leert men exlibriskunstenaars uit binnen- en buitenland kennen.

Tijdens ruildagen ontmoet men ervaren verzamelaars. Zij kunnen raad geven, kennen veel kunstenaars, weten in welke technieken die werken, zijn op de hoogte van de thema's die ze behandelen en weten wat hun honorarium is. Op ruilbijeenkomsten zijn trouwens ook altijd enkele kunstenaars aanwezig. Over mogelijkheden en voorwaarden kan dan rechtstreeks onderhandeld worden.

Gebeurt het toch, dan weigeren ze deze nadrukken te signeren, wat niet onredelijk is, want de kwaliteit van nadrukken is wel eens ondermaats. Veel exlibris in diepdruk worden door de kunstenaar zelf gedrukt. In het honorarium is een bepaalde oplage begrepen. De bestelling van een exlibris in hoogdruk omvat meestal ook de levering van het gegraveerde hout- of linoblokje en een beperkt aantal met de hand gemaakte proefdrukken. Met het blokje kan men bij een drukker de gewenste oplage bestellen.

Goede drukkers komt men op het spoor via de kunstenaar of de exlibrisvereniging. Het drukken van exlibris in vlak- of doordruk moet volledig aan de kunstenaar worden overgelaten. Bij het bestellen van een exlibris is het nodig over al deze praktische aspecten duidelijke afspraken te maken. De keuze van een kunstenaar wordt uiteraard ook bepaald door de dikte van de geldbeugel. Een jong en nog onbekend kunstenaar vraagt doorgaans een bescheiden honorarium, schommelend tussen 1500 BF voor een pentekening en 4000 BF voor een houtgravure. De evolutie van deze beginprijs is niet te voorspellen. Is het jonge werk van goede artistieke en technische kwaliteit, dan zal het in exlibristijdschriften besproken worden, zal het op tentoonstellingen te zien zijn, en zal het op exlibriswedstrijden in de prijzen vallen. Werk dat in de belangstelling staat en door verzamelaars gewaardeerd wordt, blijft niet goedkoop.

Bekende en internationaal gewaardeerde kunstenaars vragen een veelvoud (tot ongeveer het tiendubbele) van het honorarium van een debutant. Vaste regels bestaan hier niet. Er zijn kunstenaars die vrij bescheiden honoraria vragen omdat ze het maken van exlibris gewoon leuk vinden, er een beetje verliefd op zijn, of het gewoon ervaren als een prettig intermezzo tussen het grotere werk. Er zijn er die hun prijzen aanpassen aan de mogelijkheden van de opdrachtgever en de bankdirecteur tienmaal meer laten betalen dan de dorpsonderwijzer. Anderen houden zich aan een vaste prijs: zoveel per vierkante centimeter voor gelijk wie. Ervaren verzamelaars kunnen ook hier goede raad geven.

Vooral in Engeland is het nog steeds de gewoonte gebruiksexlibris op gegomd of zelfklevend papier te drukken. Dit vergemakkelijkt het inkleven in belangrijke mate. Bij hoogdruk en bij offsetdruk gaat dit zonder problemen. Vlakdruk en vooral diepdruk vereisen echter heel andere papiersoorten. Exlibris in deze grafische technieken worden door de kunstenaar zelf vaak gedrukt op papier dat voor zijn werk het meest geschikt lijkt. Het inkleven van dergelijke exlibris moet met veel zorg gebeuren. Soms is het nodig de witte randen van het exlibris in te perken.

Bij diepdruk moet de indruk van de plaatranden in ieder geval gerespecteerd worden. Voor een meer gedetailleerde beschrijving van mogelijkheden en moeilijkheden bij het inkleven, raadplege men de praktische handleiding Exlibris verzamelen (zie bibliografie).

Bij de aankoop van oude boeken ontdekt men wel eens een exemplaar waarin een exlibris van de vorige eigenaar(s) kleeft. Verzamelaars snijden deze exlibris er soms uit en slagen er ook wel in om de beschadiging aan het boek te verdoezelen. Bibliofielen hebben er alle belang bij de exlibris van vorige eigenaars in het boek te laten. Meerdere exlibris in één boek geven belangrijke aanduidingen over de geschiedenis van het boek. Een boek uit een bekende verzameling is, ook financieel, soms meer waard dan een exemplaar uit een anonieme boekenkast. Het kleven van een persoonlijk exlibris in een oud boek waarin reeds een exlibris kleeft, kan enige problemen opleveren. Het is altijd aardig het exlibris vlak onder of naast het exlibris van de vorige eigenaar te kleven, zodat beide in één oogopslag kunnen worden bekeken. Spijtig genoeg is dat niet altijd mogelijk.

Een zekere Miss Jenkins, die omstreeks 1820 leefde, zou de eerste exlibrisverzameling aangelegd hebben. In Engeland verscheen met A guide to the study of bookplates ook het eerste boek over exlibris Gohn Byrns Leicester Warren, Manchester, 1880). Het boek bevat ook gegevens over enkele Zuidnederlandse ontwerpers van exlibris vanaf de 18e eeuw. In 1891 werden in Duitsland en Engeland de eerste nationale verenigingen van exlibrisverzamelaars opgericht. Via de tijdschriften van deze verenigingen konden de verzamelaars met elkaar in contact komen. In 1893 werd in Frankrijk zo'n vereniging opgericht en in 1895 verscheen te Londen een eerste handboek voor verzamelaars. Merkwaardig is wel dat het boek vanuit een vrouwelijke belangstelling geschreven is: Ladies' Bookplates. An illustrated handbook for collectors and book-lovers, door Norna Labouchere. Het voorbeeld van Miss Jenkins had blijkbaar navolging gevonden.

In 1907 verscheen voor het eerst een internationale 69 adressenlijst van exlibrisverzamelaars. Omstreeks de eeuwwisseling waren exlibrisverenigingen opgericht in Portugal, Oostenrijk, Zwitserland, Zweden, Italië, de Verenigde Staten en Denemarken.

Vlak na de Eerste Wereldoorlog, in 1919, werd te Brussel de ABCDE (Association Belge des Collectionneurs et Dessinateurs d'Exlibris) opgericht. De belangstelling voor het exlibris in eigen land dateert evenwel van vroeger en werd in Vlaanderen gestimuleerd door de artikelen van de dichter en exlibrisverzamelaar Pol de Mont, onder andere in De Vlaamsche School van 1901, een door Buschmann te Antwerpen uitgegeven tijdschrift voor kunst en letteren.

Een heel aparte categorie vormen de zogenaamde themaverzamelaars. Ook zij verkleinen het terrein. Soms worden naast exlibris ook boeken of postzegels over hetzelfde thema verzameld. Er bestaan vrij veel exlibris over literatuur, muziek en toneel, beeldende kunst, historische figuren en gebouwen, dieren en planten. Al deze themata vertonen ook fascinerende subthema's.

Op het gebied van de literatuur bijvoorbeeld, bestaan er exlibrisverzamelingen over Reinaert de Vos en Uilenspiegel, Goethe en Shakespeare, of Don Quijote van Cervantes.

Erotica is een van de meest verspreide en meest geliefde themaverzamelingen en dat heeft veel te maken met het intieme karakter van het exlibris. Bibliofielen hebben altijd een vrij grote belangstelling gehad voor het, vooral ook prikkelend, geïllustreerde erotische boek en kwamen al vroeg in de verleiding om deze boeken ook met een erotisch exlibris te versieren. Op een aantal erotische exlibris staan alleen de initialen van de titularis vermeld, wat men kan interpreteren als een uiting van schroom naar de buitenwereld. Themaverzamelaars zijn doorgaans ook geïnteresseerd in exlibris van minder bekende kunstenaars en in exlibris die "slechts" met fotomechanische reproduktiemethodes werden gemaakt. Voor hen telt in de eerste plaats het thema.

Een aantal verzamelaars heeft zowel een algemene, als een thematische verzameling.

Het antikwariaat "In de Roozetak" in het Nederlandse Beek specialiseert in exlibris en heeft in kringen van exlibrisverzamelaars een goede reputatie. Een recente catalogus van dit antikwariaat geeft een idee van de prijzen voor oude exlibris: een heliogravure van Franz Stassen kost ruim 700 BF, een kopergravure van Cossmann ruim 1000 BF, geëtste exlibris van Michel Fingesten schommelen tussen de 1200 en de 1800 BF, en het zeldzame exlibris (ook een ets) dat Emil Orlik voor de Oostenrijkse dramaturg Max Reinhardt graveerde, kost 3600 BF. Uitschieters zijn 74 exlibris van Max Klinger (8 tot 9000 BF en een lithografisch exlibris van Piet Mondriaan uit 1909 (ruim 12.000 BF). Werk van hedendaagse exlibriskunstenaars is tegen veel bescheidener prijzen te koop: een houtgravure van Gerard Gaudaen kost ongeveer 50 BF en een kopergravure van Frank-Ivo van Damme 200 BF.

Wie aan verzamelen denkt, moet zich aan de hand van literatuur oriënteren. Er verschijnen regelmatig publikaties over exlibris, die doorgaans gesignaleerd en besproken worden in de tijdschriften, die door diverse nationale exlibrisverenigingen worden uitgegeven. Via deze verenigingen wordt men grondig geïnformeerd over ontwikkelingen in de hedendaagse exlibriskunst.

Het tijdschrift van de Vlaamse Vereniging van Exlibrisverzamelaars, Graphia, bestaat sinds 1958 en wordt- ook in het buitenland - als een van de beste aangezien. Voor de bijdrage ter bevordering van de internationale exlibriskunst werd het tijdschrift in 1990 gehonoreerd met de Walter von zur Westen-Prijs. Het tijdschrift koos als doelstelling het bekendmaken van Vlaamse exlibriskunst in het buitenland, maar informeert ook grondig over de internationale wereld van het exlibris.

Het aantal in België uitgegeven boeken over exlibris is zeer gering. Zonder sponsoring is dat vrijwel onmogelijk. Veel in het buitenland gepubliceerde boeken over exlibris konden enkel gerealiseerd worden dank zij de steun van bedrijven en instellingen.

In onze openbare bibliotheken is relatief weinig literatuur over exlibris te vinden. De bibliotheek van het Internationaal Exlibriscentrum te Sint-Niklaas biedt evenwel een ruime keuze. Een zeer beknopte bibliografie met recente literatuur vindt de lezer achteraan in dit tijdschrift.

In 1984 vond het internationale exlibriscongres plaats te Weimar in de voormalige DDR. De deelnemers konden toen ook het nabijgelegen Schloss Burgk bezoeken, waar een uitgebreide openbare exlibrisverzameling in opbouw was. Na de hereniging van de twee Duitslanden is de toekomst van deze verzameling nog niet helemaal duidelijk. In het Nederlandse Vollenhove bestaan er plannen om een Internationaal Exlibriscentrum op te richten. Met de slogan "Vollenhove Exlibrisstad" werd het project in 1986 weliswaar aangekondigd, maar van de plannen is tot nu niet veel terecht gekomen.

Te Barcelona tracht de Catalaanse exlibrisvereniging het stadsbestuur er toe over te halen een centrum voor exlibris op te richten. Het project bevindt zich nog in het stadium der wensdromen. In het Italiaanse Bologna staat men verder. Op initiatief van Dr. Remo Palmirani, is daar een Accademia dell'Exlibris gesticht, die zich tot nu verdienstelijk heeft gemaakt met de publikatie van een aantal boeken over zowel Italiaanse als internationale exlibriskunst. Het uiteindelijke doel van de Accademia is de oprichting van een openbaar documentatiecentrum over exlibris.

In Italië bestaan ook een paar merkwaardige thematische verzamelingen met exlibris over de schrijvers Collodi en D'Annunzio, respectievelijk in de lokalen van de Fondazione Carlo Collodi te Pescia en in het Gabriele D'Annunzio Centrum te Pescara. De vrij uitgebreide en gedurende vele jaren met zorg samengestelde verzamelingen van Karol Izakovic te Bratislava (Tsjecho-Slovakije) en van Boris Levich in Odessa (USSR), zullen later, na hun overlijden, aan openbare instellingen worden overgedragen. De pogingen in diverse landen om te komen tot de oprichting van internationale exlibriscentra, wijzen op een wederopbloei van de exlibriskunst en op een hernieuwde belangstelling voor het exlibris bij de culturele overheden.