OKV Plus 1997.4

Kant, de meest verfijnde onder de textielkunsten, behoort ontegensprekelijk tot het Europese cultuurpatrimonium. Brugge, als Europese kantstad bij uitstek, exposeert in het Arentshuis een waaier van meesterwerken in kant uit Engeland, Franrijk, Italië, Rusland, Spanje, Zwitserland en België. 

Elk land kan zich zo profileren door  enkele typische en eigen kant­producten en door een iconografie die laat zien hoe de evolutie zich voltrok. De glansrijke 17de-, 18de- en 19de-eeuwse schilderijportretten met kant geven een beeld van de vestimentaire functie van kant doorheen de verschillende kunststijlen en in de diverse landen. Uitmun­tende, niet enkel documentair maar pictu­raal ook interessante portretschilderijen met kostuumkant worden vergeleken met de echte kantstukken die in bepaalde gevallen qua decor nagenoeg identiek zijn.

De tentoonstelling beoogt ook een histo­rische schets te zijn van de geschiedenis van de kant in Europees perspectief. Zowel politieke, economische als sociale achter­gronden hebben immers het ontstaan van bepaalde kantsoorten in de hand gewerkt of een andere wending op stilistisch of commercieel vlak teweeggebracht. 

Het betreft een project dat geza­menlijk werd op touw gezet door  het Parijse Musée d'Orsay en het Gentse Museum voor Schone Kunsten. Beide musea stelden een tentoonstelling samen, waarin voor het eerst de Franse en de Belgische kunst van de tweede helft van de 19de eeuw en rond de eeuwwisseling met elkaar worden geconfronteerd. De tentoonstelling laat zien hoe tussen de twee buurlanden een wisselwerking ontstond op het vlak van de kunst, en dit in één der meest bloeiende periodes uit de kunstge­schiedenis. 

De Belgische kunst maakte in de tweede helft van de 19de eeuw een uitzonderlijke ontwikkeling door, waarbij het contact met het kunstcentrum Parijs essentieel was. De Franse vernieuwingen werden in de Belgische kunstmiddens toegejuicht en talrijke Belgen, waaronder Rops, Stevens, Van Rysselberghe en Verhaeren, gingen zélf een rol spelen in het Parijse kunstleven. Gestimuleerd door deze uitwisselingen verkreeg de Belgische kunst een eigen identiteit en tegen het einde van de eeuw werd Brussel op zijn beurt een centrum van de Europese avant-garde. 

Het museumgebouw (ontwerp van Charles van Rysselberghe, broer van de schilder) werd speciaal voor deze manifestatie gerenoveerd. Het gedeelte van het gebouw, vrijgekomen door de verhuis van het Museum van Heden­daagse Kunst, werd daartoe geheel vernieuwd. 

Zij stonden samen aan de wieg van de stad en groeiden in de middel­eeuwen uit tot de machtigste abdijen van het graafschap Vlaanderen. Zij werden ook elkaars geduchte rivalen. De Sint-Baafsabdij is in de loop der eeuwen vervallen tot ruïnes. De Sint-Pietersabdij staat nog overeind in haar stijlvolle pracht en huisvest de tentoonstelling. 

De geschiedenis heeft gewild dat de twee afgeschafte abdijen een tragisch lot tege­moet gingen. De Sint-Pietersabdij werd als religieuze instelling opgeheven na de Franse Revolutie. Een deel van de ge­bouwen werd afgebroken en de resterende interieurs werden volledig ontmanteld, vernietigd of verhandeld. De Sint-Baafsab­dij verging het eerder al net zo slecht. Keizer Karel maakte van de monniken kanunniken verbonden aan de Sint-Jans­kerk, vanaf dan Sint-Baafskerk (de latere kathedraal) genoemd, en liet de abdij plaatsmaken voor een dwangburcht, het zogeheten Spanjaardenkasteel. 

Het was één van de talrijke strafmaatre­gelen tegen de stad na de opstand van 1540. Voeg bij deze twee finale omwente­lingen nog de confrontaties met twee beeldenstormen, met inhalige vorsten én abten, met noormannen en andere bela­gers, en men weet meteen waarom vele kostbaarheden zijn verloren gegaan. Een en ander kon toch worden achterhaald. Ganda & Blandinium brengt een unieke selectie kunstvoorwerpen en curiosa, vervaardidgd in of voor deze twee grote abdijen. Van prachtige vroeg-middel­eeuwse sculpturen tot vervalste grafschrif­ten, van sieraden uit de Romeinse tijd tot Chinese serviezen, van Coxcie en Pourbus tot Jordaens, van de 9de-eeuwse brief­wisseling van Einhard tot de 15de-eeuwse handschriftencollectie van Mercatel, van kostbare muziekmanuscripten tot heiligen­levens en dodenrollen, van Cicero tot Boccaccio, van kelken tot 17de-eeuws keukengerei, van liturgische gewaden tot fijne Brusselse wandtapijten. 

In de 17de en vooral 18de eeuw leefden de abten van de Sint-Pietersabdij niet alleen als prinsen in hun luxueuze kwartieren, maar leidden zij ook als autoritaire mana­gers het bedrijf dat hun abdij vormde. De kunstkamer van de abten, waarvan er één de bijnaam 'de prachtlievende' kreeg, kon nagenoeg volledig opnieuw worden samengesteld. Twee pareltjes van stillevens op paneel maken er deel van uit. 

De tentoonstelling laat ook het volledige nalatenschap van de laatste monnik, die met enkele collega's een beperkt deel van de bezittingen van de laatste abt heeft weten terug te kopen, aan het publiek zien. Ganda en Blandinium. Kunst en andere schatten uit twee Vlaamse abdijen is een sfeerrijke evocatie in de traditie van De stoutmoedige diefte van het Lam Gods (Sint-­Pietersabdij, 1995). 

Van de Kaspische zee in het westen tot het Tjan-Sangebergte in het oosten, van de Pamir-hoogvlakte en het Kopet-­Daggebergte in het zuiden tot de Siberische naaldwouden in het noorden ligt een enorm uitgestrekt gebied met woestijnen, steppen, oasen, riviervalleien en gebergten die samen het geografische gebied Centraal-­Azië vormen. 

Langs de zijderoute, de legenda­rische handelsweg tussen de Mid­dellandse Zee en China, ontstonden steden als Boechara en Samarkand die toonaangevende centra van handel en cultuur werden. De steppen, woestijnen en bergweiden waren duizenden jaren lang het domein van nomadische veetelers en jagers. 

Centraal in het leven van de nomadische veetelers van Turks-Mongoolse origine staat de yoert, een ronde, demonteerbare, zichzelf schragende tent, opgezet met een houten geraamte en overdekt met vilt. 

Voor nomaden moeten woning en huisraad zo licht mogelijk zijn en gemakkelijk te ver­pakken. Textiel is een uitstekend antwoord op deze vraag. Tapijten en allerlei opberg­tassen voor kleding, huisraad en voed­selvoorraad worden uit vlak of geknoopt weefsel vervaardigd. Voor speciale gele­genheden als huwelijken worden mooie stukken geweven om onder meer de kameel waarop de bruid plaatsneemt op te smukken. Kledij voor feestelijke gelegen­heden wordt meestal vervaardigd met spectaculaire zijden stoffen die in de stad worden aangekocht. 

De materiële cultuur van Turkmenen, Kazakken, Kirgiezen, Oezbeken en Tadz­jieken is ongemeen rijk maar grotendeels onbekend in het westen. 

In de Russische Federatie aan de gréns met Mongolië, in het zuiden van Siberië, ligt de kleine autonome republiek Tuva. De 210.000 Tuvanen zijn van Mongoolse afkomst, spreken Turks en zijn officieel lamaïstische boedhisten. 

De meeste Tuvanen leiden nog een  semi-nomadisch bestaan. Hun witte vilten tenten en hun paarden, kamelen, jaks, rendieren en schapen vormen zowat de enige menselijke getui­genis in de overweldigende natuur. In het westen werd Tuva pas recent bekend door de bevreemdende 'keelzangers' of 'boven­toonzangers'. 

Misschien minder bekend maar wel belangwekkend is het feit dat de oorspron­kelijke geloofsopvatting van de Tuvanen, het sjamanisme, terug in opgang is, na ruim vijftig jaar onderdrukt te zijn door het Russisch communisme. Het sjamanisme gelooft dat de natuurelementen bezield zijn, dat geesten van deze elementen en van voorouders kunnen ingrijpen in de wereld van de levenden. De sjamaan, de priester genezer, kan deze geesten oproe­pen, manipuleren en controleren. Deze geloofsvorm gaat terug tot de Steentijd. De tentoonstelling wil inzicht geven in deze oeroude levensopvatting via een 200- tal voorwerpen, hoofdzakelijk afkomstig uit het Nationaal Museum voor Regionale Studies te Kyzyl in Tuva. Voorwerpen uit de prehistorie (o.a. bronzen sjamaanspiegels, juwelen in been) en de bronstijd (voorouderpalen in steen). Gigantische graven, die in het laatste millenium voor onze tijdrekening soms meer dan 100 paarden bevat­ten, komen aan bod met originele grafvondsten en maquettes. 

Uit recentere tijden zijn er sjamanenkostuums met alle bijhorende attributen als trommels, amuletten en magische beschermobjecten. ­

Voor deze tentoonstelling zijn  honderdvijftig werken uit alle hoeken van de orthodoxe geloofswereld samengebracht. Het zijn zeldzame en kwalitatief hoogstaande stukken die voornamelijk dateren uit de 13de tot de 17de eeuw en die voor de eerste maal aan het publiek worden voorgesteld. De werken worden thematisch gegroe­peerd, zo komt enerzijds de eenvormig­heid van een thema en anderzijds de vol­gens tijd en plaats verschillende uitwer­king ervan tot uiting. 

Nieuw in deze tentoonstelling is dat gepoogd wordt aan te tonen dat iconen 'realistisch' bedoeld zijn. Het gaat dan echter wel om een universeel en niet-­tijdsgebonden realisme. Een tweede belangrijk aspect is dat de scheiding tussen iconen en 'westerse kunst' vaak zeer klein of onbestaand is. De onderlinge wissel­werking, vooral dan in de richting van West naar Oost, kan soms onverwacht groot zijn. Voorbeelden hiervan zijn een westers Christusportret van rond 1520 en een 17de-eeuwse Piëta in Veneto-Kreten­zische stijl. Ook enkele iconen van de grootmeester Simon Oesjakov getuigen eveneens van de invloed dat het westerse realisme op de iconenkunst had. 

Andere zeldzame en merkwaardige zaken in deze tentoonstelling zijn onder andere een Koptische voorstelling van de aarts­engel Michaël, daterend uit de 13de eeuw, en enkel zeer opmerkelijke iconen uit de 17de eeuw, waaronder Syrische voorstel­lingen van de Akathistoshymne en de Heilige Maria van Egypte, en een Konings­deur van de school van Oesjakov. 

De tentoonstelling begint met twee  diorama's: Meave Leakey en haar medewerker Kamoya Kimeu in het Keniaans veldlaboratorium van Kana­poi, en Richard Leakey fossielen onder­zoekend, onder zijn tent. Meave en Richard Leaky maken deel uit van een illustere familie van paleontologen die, sinds twee generaties, hun naam verbonden hebben aan de meest fantastische ontdekkingen van menselijke fossielen. 

De oudste tot op heden gekende voorouder van de mens is de Ardipitheeus ramidus. Hij leefde 4,4 miljoen jaar geleden in Ethiopië, en werd pas in 1994 ontdekt. 

In de tentoonstelling geven grote compu­tergestuurde diorama's de belangrijke stappen in onze evolutie weer: austral­opitheken (3 miljoen jaar oud), Homo erectus (1,6 miljoen jaar oud), Neanderthalers (50.000 jaar oud) en de vroegste moderne mensen in Europa (30.000 jaar oud). De aanpassingen van het gebit, als gevolg van de verandering van eetgewoonten, de ontwikkeling van de manuele vaardighe­den en de evolutie van het skelet met betrekking tot de manier van voortbewe­gen zijn belangrijke aandachtspunten die toelaten om de evolutie van de mens beter te begrijpen. 

Geavanceerde technologie en prehistorie ontmoeten elkaar in een interactieve multimediale tentoonstelling. Men kan tevens nauwkeurige reconstructies zien van schedels en rotsschilderingen. 

Een tentoonstelling die verrast door de enorme hoeveelheid spellen en legpuzzels die de oorlogsperiode heeft voortgebracht en door de aard van de spellen. De propa­gandaspellen geven een duidelijk beeld van de slinkse methodes die de nazi's gebruikten om het volk te la ten geloven dat deze oorlog niet kon worden verloren.

Maar vergelijkbare technieken ziet men ook bij de spellen uit Engeland en Amerika. Andere spellen weerspiegelen het dagelijk­se leven in oorlogstijd, soms met relativerende humor, soms op een manier die laat zien hoe bizar de realiteit toen was. Bij weer andere spellen is juist niets terug te vinden van de spanning of het leed. Alsof er toen helemaal geen oorlog was. Voor veel mensen boden spellen de mogelijk­heid om even te ontsnappen aan de werkelijkheid. 

Maar er waren ook spellen en legpuzzels die de bevolking moed gaven. En de bevrijding bracht een stroom van spellen en legpuzzels voort, die de emoties van toen nu helder zichtbaar maken. 

Nog nooit is een dergelijk overzicht in België te zien geweest. De collectie is bijeengebracht door de Nederlandse verzamelaar Gejus van Diggele, aangevuld met enkele bruiklenen van andere verza­melaars en musea.