Tweehonderd jaar geleden werd Adolphe Sax (1814-1894) in Dinant geboren en dat wordt feestelijk herdacht, liefst wereldwijd. Het Maasstadje en het Muziekinstrumentenmuseum in Brussel zijn er alvast klaar voor.
Klinkende Sax-tentoonstelling in Brussel
Artikel
Dinant in feeststemming
De stad van Sax
![Adolphe Sax, gravure naar Charles Baugniet (1814-1886) met opdracht “à mon ami V.[alentin]Bender”, ondertekend Adolphe Sax Adolphe Sax](/sites/default/files/styles/content_image_fluid_sm/public/2022-05/SAX%20MIM%20sax%20baugniet%20mim.jpg?itok=X1y2YuyC)
Adolphe Sax, gravure naar Charles Baugniet (1814-1886) met opdracht “à mon ami V.[alentin] Bender”, ondertekend Adolphe Sax. Adolphe Sax
Echt fier zijn ze op hun grote uitvinder, de Dinantesen. Zijn beeltenis is misschien niet echt inspirerend, een licht kalende man met baard, zoals zij er haast allemaal bijliepen in de negentiende eeuw, maar de saxofoon, zijn voornaamste uitvinding, spreekt des te meer aan en is alomtegenwoordig: op uithangborden, als handelslogo, als deurgreep, noem maar op. Zelfs de plaatselijke specialiteit, de taaie Couque de Dinant, is in de vorm van een saxofoon verkrijgbaar. Er staat een reuze-exemplaar op een pleintje. Elders puilen saxofoons en andere instrumenten, samen met onbestemde lichaamsdelen uit een beeld van Félix Roulin.
De blikvanger is evenwel de reeks van achtentwintig bontgeschilderde metershoge saxofoons op de brug die in een lichte boog de Maas overspant. In combinatie met de citadel of de kathedraal op de achtergrond is dit een must voor de amateurfotograaf. Het is eens wat anders dan gekleurde koeien, en naar mijn persoonlijke mening esthetisch beter geslaagd. De sierlijke vorm van het instrument zit daar voor veel tussen. Er zit lichtvoetigheid en vrolijkheid in die installatie.
Minder opvallend, maar een voltreffer bij toeristen, is het levensgroot beeld van Adolphe Sax op een zitbank in de rue Sax, de vroegere rue Neuve. Op zijn schoot rust uiteraard een saxofoon. Het brons van zijn knie is opvallend blinkend, het bewijs dat honderden toeristen zich op die knie laten fotograferen. Achter de bank bevindt zich ergens de plek waar Adolphe Sax op 6 november 1814 geboren werd. De perceelindeling werd in de loop van de voorbije tweehonderd jaar verschoven, waardoor niet meer met zekerheid te achterhalen is waar hij nu juist geboren werd, een pietluttigheid natuurlijk. Maar het wijst er wel op dat Dinant door de geschiedenis niet gespaard werd. Enkele stadsbranden en twee wereldoorlogen hebben hun sporen achtergelaten en vele andere weer uitgewist. Het vermoedelijk geboortehuis werd in 1914 verwoest en het gebouw dat er nu staat is duidelijk een product van de heropbouw na de Tweede Wereldoorlog.
Buitenzicht en zaalzichten van La Maison de Monsieur Sax in Dinant
Rechts onderaan: Monogram “A.S.” van de firma Adolphe Sax, gegraveerd op cornet, Adolphe Sax, Parijs, 1854 MIM, Brussel
Het huis van mijnheer Sax
Hoe dan ook, op deze plek wordt de herinnering aan Adolphe Sax gekoesterd. Het gelijkvloers staat open voor het publiek als ‘La Maison de Monsieur Sax’, een permanente tentoonstelling rond leven en werk van Adolphe Sax, het hele jaar door gratis toegankelijk, zeven dagen op zeven.
Groot is de ruimte niet, maar de opstelling is multimediaal, smaakvol en origineel. De teksten zijn bondig en informatief, aangevuld met citaten en een selectie klankfragmenten, alles keurig in het Frans, het Nederlands en het Engels. De volledige informatie wordt nog eens in een notendop gevisualiseerd in een verhelderende beeldmontage. Plaatsgebrek maakt vindingrijk. Getuigenissen van tijdgenoten en beroemde musici staan te lezen in een bovenmaatse klapper waarin je naar believen kan bladeren. Originele stukken zal je hier niet aantreffen, behalve dan die ene saxofoon in zijn feestelijk versierd schrijn. Dit gebrek aan originelen wordt elders wel goedgemaakt.
Trombone met zes onafhankelijke ventielen en zeven bekers, Adolphe Sax, Parijs, 1876 MIM, Brussel
Grootste Sax-tentoonstelling ooit
Het Muziekinstrumentenmuseum in Brussel zet alle zeilen bij voor een groots opgevatte tentoonstelling over Adolphe Sax. Hiervoor verdwijnt de vaste collectie van de vierde verdieping tot begin 2015 integraal in de mottenbollen. Het museum gaat er prat op de grootste verzameling instrumenten van Sax te bezitten, maar heeft ook bruiklenen van ver over de grenzen aangetrokken. Vier afdelingen brengen een integraal beeld van Adolphe Sax: Sax de uitvinder, Sax de ondernemer, Sax zelf, Sax na Sax. De organisatoren zijn formeel: zo grondig zijn leven en werk van Adolphe Sax nog nooit belicht.
Eerste octrooi voor de saxofoon, 1846. Archief I.N.P.I., Parijs
Uitvinden als familietrek
Zo blijkt dat die man bezeten was door een ware innovatiedrang en een ongekende vitaliteit. Het uitvinden zit hem in het bloed. Hierbij is de rol van zijn vader CharlesJoseph Sax niet te onderschatten. Vader Sax is een autodidact die het tot instrumentenbouwer brengt en zelfs hofleverancier van Koning Willem I wordt. Hij bouwt houten en koperen blaasinstrumenten, maar ook violen en piano’s. Er staan meerdere patenten op zijn naam. Hij is een rusteloos zoeker en hij vervolmaakt zijn instrumenten, een vaardigheid waarbij hij zijn zoon Adolphe betrekt en wiens aanleg hij onderkent en stimuleert.
Op zijn twintigste stelt Adophe een volledig nieuwe klarinet met vierentwintig toetsen voor, kort daarna gevolgd door een basklarinet van eigen ontwerp. Hij wordt opgemerkt en Parijs lonkt. Daar trekt hij naartoe in 1842, met zijn nieuwst uitvinding, de saxofoon. Het wordt een succesverhaal, met hoogten en laagten.
Eigenlijk is het niet correct om over een instrument te spreken, het gaat over een hele familie van zeven instrumenten: sopranino, sopraan, alt, tenor, bariton, bas en contrabas. Typerend voor de systematische geest van Sax is dat hij meteen een volledige familie instrumenten bedenkt. En daar laat hij het niet bij, hij ontwikkelt nog zeker drie andere families: de saxhoorns, de saxtrombones en de saxtuba’s. Het levert een opmerkelijk areaal op van koperinstrumenten met extravagante vormen, vol kronkels, ventielen en klankbekers. Het maakt vooral duidelijk dat Sax heel consequent alle domeinen van de klankwaarneming aftast. Het hoeft dus niet te verbazen dat hij zich toelegt op het ontwerpen van de akoestisch ideale concertzaal, dat hij zich verdienstelijk maakt als muziekpedagoog, en niet enkel in verband met zijn eigen instrument. Hij doceert en publiceert, componeert en treedt op als solist. Ook de medische kant van het musiceren is zijn aandacht waardig, met een proefschrift omtrent de invloed van blaasinstrumenten op de longen.
Sax is geen wereldvreemde dromer, hij is een man van actie en ondernemen. Tussen 1843 en 1860 stelt hij in zijn atelier te Parijs meer dan honderd mensen te werk en produceert rond de twintigduizend instrumenten. Toch gaat diezelfde Sax driemaal failliet en eindigt zijn leven in mineur. Hij sterft in 1894, volledig berooid. Het succes van zijn uitvindingen wekt afgunst, inspireert tot plagiaat en daartegen moet hij zich verweren.
Sax en familie
Sax privé is ook een verhaal apart. Was hij een family man? Je hebt er een dubbel gevoel bij. Vooreerst is er de bijzondere band tussen vader en zoon. Enkele jaren nadat Adolphe zich in Parijs gevestigd heeft komt vader Charles-Joseph hem achterna en maakt er onder zijn leiding saxofoons.
Adolphe Sax was nooit getrouwd. Hij had een minnares die hem vijf kinderen schonk. Zij werden allemaal erkend. Louise Adèle Maor was van bescheiden afkomst en Sax, zich bewust van deze mésalliance, is nooit met haar getrouwd. Meer nog, hij legde het aan boord dat zij nooit in het openbaar verscheen. Toch zorgde hij ervoor dat zijn huisgenoten tijdens de belegering van Parijs in 1870 en de daaropvolgende Commune een veilig onderkomen vonden in het neutrale België, en meer bepaald in Dinant.
Links: Altsaxofoon, Adolphe Sax, Parijs, 1863
Rechts: Altsaxofoon, Grafton, Londen, 1950-1960
MIM, Brussel
Een onsterfelijk instrument
Het succes van de saxofoon wordt er niet minder op na de dood van zijn uitvinder. De bijzondere klankkwaliteit van het instrument maakt het geschikt voor sterk uiteenlopende genres: klassiek, jazz, harmonies en fanfares. In den beginne kende het zijn voor- en tegenstanders, maar nooit heeft het de weerstand opgeroepen van andere nieuwigheden zoals bijvoorbeeld de klarinet. Dat dankt het aan zijn warm timbre, een unieke sonoriteit. Merkwaardig toch, dit is een koperinstrument, weliswaar bespeeld met een rietblad dus zonder die typerende hardheid van de koperklank.
De mooiste appreciatie is wel die van Hector Berlioz in een lang artikel in Le Journal des Débats van 12 juni 1842. Uiterst minutieus beschrijft hij het onbeschrijfelijke: de absoluut unieke klank van een saxofoon. Geniet mee: “Zijn belangrijkste verdienste, volgens mij, is de afwisselende schoonheid van zijn accent dat soms ernstig en dan weer rustig klinkt, vol hartstocht en dan weer dromerig of weemoedig, of als de verzwakte weerklank van een echo, zoals het vage geweeklaag van de bries in het bos, of , nog beter, zoals de geheimzinnige zinderingen van een klok lang nadat ze werd aangeslagen, geen enkel ander instrument heeft deze vreemde klank die aan de rand van de stilte ligt.” Om stil van te worden…
Clinton en Sax
Maar in Dinant denken ze aan juichen en dat is ook wat ze deden toen in januari 1994 de Association Internationale Adolphe Sax de honderdste verjaardag van de sterfdag van Sax aangreep om een saxofoon aan de Amerikaanse president Bill Clinton te overhandigen, toen die op bezoek was in Brussel. De president, een fervent saxofonist, glunderde van oprechte tevredenheid. Het was net of hij dacht: ‘Eindelijk een geschenk waar je écht iets aan hebt.’
Tentoonstelling
- SAX 200 - Van 8 februari 2014 tot 11 januari 2015 - Muziekinstrumentenmuseum
- La Maison de Monsieur Sax
