Jan Gossart - De heilige Donatius

Het paneel behoort immers tot die groep werken waarin Gossart zijn figuur, (meestal gaat het om een portret in buste) voor een stenen achtergrond plaatst, die aan drie zijden met een klassieke profilering is afgezet. Het kwam dus tot stand op het ogenblik dat Gossart het volle meesterschap over zijn kunst had bereikt en vertoont al de karakteristieken van zijn late werken: een scherpe accurate tekening, een verfijnd modelé met lichtweerkaatsingen in de donkere partijen, een uiterst verzorgde weergave van de materie en een dunne zeer gladde, emailachtige verf.

Iets minder dan een eeuw vóór Gossart deze Sint-Donaas schilderde, had Jan van Eyck voor dezelfde kerk zijn beroemde Madonna met kanunnik Van der Paele, gecreëerd. Op dat schilderij, nu in het Brugse museum bewaard, komt dezelfde heilige voor. Gossart die, zoals ook uit andere werken blijkt, een grote bewondering had voor Van Eyck, vond in dat meesterwerk het model voor zijn heilige. Zelfs ging hij zover dat hij de kruisstaf uit Van Eycks compositie nauwkeurig overnam. Of was het de opdrachtgever die in Van Eycks Sint-Donaas als het ware het portret van de heilige zag ? Rijst nog de vraag of de twee panelen, dat met Sint-Donaas en het reeds vernoemde portret van Carondelet, samen een diptiek hebben gevormd of tot de luiken van een triptiek hebben behoord, waarvan het middenpaneel dan naar alle waarschijnlijkheid een Madonna met Kind voorstelde. Compositorisch pleit veel voor de laatste hypothese. In dat geval zou het ensemble door zijn opstelling nog dichter bij Van Eycks schilderij aanleunen.

De contacten tussen Carondelet en Gossart dateren van vóór dit werk. Reeds omstreeks 1514 had de schilder de kanselier op een paneel dat zich nu te Toledo (V.S.) bevindt, in beeld gebracht en in 1517 juist vóór Carondelets reis naar Spanje, had hij een diptiek geschilderd met links het portret van zijn voorname opdrachtgever en op het rechterluik de Madonna met het Kind, diptiek die thans in het Louvre te Parijs bewaard wordt. Vermoedelijk hebben de kunstenaar en zijn opdrachtgever elkander te Mechelen, aan het hof van Margareta van Oostenrijk leren kennen. Die stad heeft bij de verspreiding van het humanisme in de Nederlanden een vrij belangrijke rol gespeeld.

Door zijn politieke functies moet Carondelet er vaak vertoefd hebben en zijn aanwezigheid aldaar zal wel niet uitsluitend tot de uitoefening van zijn politiek mandaat beperkt gebleven zijn. Hij was immers ook een humanist, een geleerde, aan wie Erasmus een van zijn werken opdroeg en wiens voorkeur, op kunstgebied naar de meest vooraanstaande renaissancekunstenaars ging: naast Gossart onder meer naar Bernard van Orley, Jan Vermeyen en de beeldhouwer Jan Mone.

Het valt niet moeilijk aan te tonen dat Gossart eveneens te Mechelen zal verbleven hebben. Veel belangrijker is het dat de schilder niet, zoals de meeste van zijn tijdgenoten, met een bepaalde stad verbonden lijkt. Figuren als Gerard David, Quinten Metsys of Van Orley roepen respectievelijk kunstcentra als Brugge, Antwerpen en Brussel voor de geest. Zij waren er metterwoon gevestigd, hadden er hun atelier en vonden er hun cliënteel zowel onder de adel als onder de welgestelde burgers en de religieuze instellingen. Voor Gossart was de relatie grondig verschillend. Wij ontmoeten hem inderdaad o.m. te Antwerpen, Brugge, Gent, Middelburg, Utrecht, Mechelen en Breda naargelang de bestellingen hem daar riepen. Zijn milieu was dat van de humanisten, die in verscheidene centra gevestigd waren en onderling contacten onderhielden. Zij vormden een aparte wereld waarin Gossart, denkelijk geïntroduceerd door zijn beschermheer Filips van Bourgondië met wie hij naar Rome was gereisd, zich blijkbaar thuis voelde.

In zijn historisch verband gezien wordt het paneel uit Doornik in het juiste daglicht gesteld. In de lijn van een vaste traditie, die zoals aangetoond werd op Van Eyck teruggaat, bewijst het dat de schilder een brug van oud naar nieuw geslagen heeft. Wat Van Eyck, intuïtief vooruit op zijn tijd, in zijn werk gelegd had, kreeg bij Gossart door een bewust inzicht een nieuwe schoonheidsverschijning, die van de renaissance, welke in de Zuidelijke Nederlanden, slechts bij enkele kunstenaars tot volle ontplooiing mocht komen.