De roep van de Oriënt - Jean Portaels

In 1858 stelde hij zijn atelier open voor jonge kunstenaars, en gaf er teken- en schilderlessen. Dat atelier lag in de (verdwenen) Sint-Apolloniasteeg, in het huizenblok tussen de Congreskolom en het Koninklijk Circus. Het werd snel een succes, wegens de vrijere en praktische (niet doctrinaire) aanpak. De bedoeling van Portaels was leerlingen op te leiden met het oog op grote wedstrijden, zoals de Romeprijs. Maar hij legde ook sterk de nadruk op de nauwkeurige observatie van de natuur en het belang van het métier (het gebruik van de juiste techniek). Dat ging al helemaal in de richting van het realisme. De leerlingen kregen opdrachten, vaak waren dat Bijbelse onderwerpen.

In 1863 werd Portaels hoofddocent ‘Tekenen en schilderen naar de natuur’ aan de Academie voor Schone Kunsten van Brussel. Maar hij zag dat blijkbaar niet als de bekroning van zijn loopbaan, want hij nam al in 1865 ontslag. Wellicht om meer tijd te hebben voor zijn eigen, vrij atelier. Misschien ook wegens conflicten binnen de Academie. Ondertussen had hij een van de grote momenten van de negentiende eeuw meegemaakt: de opening van het Suezkanaal, waar heel wat gekroonde hoofden en uiteraard de top van de financiële en economische wereld aanwezig waren. Hij was daarvoor uitgenodigd, als lid van de Koninklijke Academie van België, door de Egyptische vicekoning. Heeft zijn faam als oriëntalistisch schilder daarbij meegespeeld? Dat is niet duidelijk. Het is echter wel zo dat Portaels van zijn eerste reis een portret van Mohamed Ali heeft meegebracht. Dat is in de verzameling van Wilhelm I van Baden-Württemberg terecht gekomen. Portaels verkocht ook verschillende werken aan Leopold I en Leopold II, nu in de collectie in het Koninklijk Paleis in Brussel. In 1878 werd Portaels, tenslotte, directeur van de Brusselse academie voor Schone Kunsten en bleef dat tot zijn dood in 1895.

De expo in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België is merkwaardig genoeg de eerste monografische Portaelstentoonstelling. In de negentiende-eeuwse salons kreeg een bekend kunstenaar een zaal, geen retrospectieve. Vandaar. En in de twintigste eeuw was Portaels al vergeten. Achter deze tentoonstelling schuilt een positief verhaal. Een ontdekking. Nu blijkt dat er in particuliere archieven meer dan drieduizend brieven van of naar de kunstenaar en heel wat tekeningen bewaard zijn gebleven. Het is volledig onbekend materiaal. De studie ervan vergt de nodige tijd en zal onze visie op die periode zeker verruimen. Het museum heeft  een aantal tekeningen kunnen verwerven, waarvan er 25 gerestaureerd en nu te zien zijn, naast andere werken op papier, documenten en een paar verwante schilderijen. Samen een honderdtal objecten.

Het resultaat van het onderzoek wordt gepubliceerd in een nummer van de reeks Cahiers van het museum, met bijdragen van Davy Depelchin, Inga Rossi-Schrimpf en Dominique Marechal. Curator Depelchin werkt aan een proefschrift over Portaels (UGent). Hij stelt vast dat er nog heel wat te ontdekken valt over deze kunstenaar en recht te zetten in verband met de teksten die kort na zijn dood verschenen in Brussel, van bekende critici als E.L. De Taeye, Lucien Solvay en Jules Du Jardin (nu weliswaar vergeten, maar interessant). Die hebben het niet alleen over zijn kwaliteit als schilder, maar evenzeer over zijn rol als pedagoog en promotor van een hele generatie jonge kunstenaars. Dat laatste had toen blijkbaar een grote indruk nagelaten.