Van splinter, schedel en kruis - Een dure Antoon van Dyck in Gent

Tijdens de pandemie heb ik al vaak teruggedacht aan de wonderlijke Sint-Rochus van Peter Paul Rubens, Vlaams meesterwerk in situ in de Sint-Martinuskerk van Aalst. Rochus van Montpellier is een beschermheilige tegen besmettelijke ziekten. Hij verpleegde in de veertiende eeuw slachtoffers van de builenpest in Italië ten tijde van de Zwarte Dood. Rubens beeldde het exacte moment af waarop deze freelance zorgverlener van de hemel de bevestiging kreeg: Eris in peste patronus - jij zult een beschermer zijn tijdens de pest, het onheil. Niet lang nadat Rubens dit schilderij opleverde, overleed zijn geliefde vrouw Isabella Brant. Ze werd in 1626 het slachtoffer van een van die typische epidemieën die ’s zomers in onze steden woedden, misschien wel een vorm van de pest.

Om zijn verdriet te vergeten, stortte Rubens zich op diplomatiek en politiek werk voor aartshertogin Isabella en reisde hij naar Madrid en Londen om een vredesverdrag te onderhandelen tussen Spanje en Engeland. Dat vredesverdrag is er ook gekomen. Het betekende wel dat Rubens enkele jaren lang niet kon schilderen voor opdrachtgevers in de Nederlanden. Gelukkig had hij zelf de rijzende ster opgeleid die hem kon vervangen. Antoon van Dyck keerde in 1627 uit Italië terug naar Antwerpen en werkte zich de volgende vijf jaren uit de naad om zijn naam en faam te vestigen. Religieuze taferelen en portretten werden zijn handelsmerk. Aan dat lustrum van hevige creativiteit dankt de stad Gent een artistieke schat: Van Dycks altaarstuk met Christus aan het kruis in de Sint-Michielskerk.

Christus aan het kruis geniet de reputatie dat het Van Dycks duurste altaarstuk was uit zijn Antwerpse periode. De jonge schilder heeft het ontwerp van Rubens zeker gezien, maar hij maakte de opstelling van de personages meer symmetrisch. Christus is ook in zijn doodsstrijd nog een krachtige, atletische man. Hij hangt hoog aan het foltertuig. Het bloed stroomt over zijn voorhoofd en zijn polsen. Achter hem lijkt een storm op te steken, de zon wordt verduisterd en rondtollende cherubijnen reageren smartelijk op zijn lijden. Links staan Maria, Johannes en Maria Magdalena onder het kruis. Maria toont haar open handpalmen in een gebaar dat zowel ontzetting als overgave lijkt uit te drukken. Ze draagt een diepblauwe mantel, de kleur is een van de blikvangers in dit tafereel. Johannes legt in een simpel menselijk gebaar van solidariteit zijn arm om Maria’s schouders. Maria Magdalena is gehuld in een goudkleurig gewaad en heeft parels door haar blonde haren gevlochten. Zij raakt teder Christus bloedende voeten aan, die ze een paar dagen voordien nog gezalfd had met kostbare olie. Door de lichteffecten in de kleding creëert Van Dyck hier een nerveuze, haast flakkerende kleurenpracht, die bijdraagt tot het drama. Op de voorgrond, en op ooghoogte van de toeschouwer, ligt een schedel, schijnbaar achteloos weggeschopt door een voorbijganger. Het akelig grijnzende ding verwijst naar de betekenis van de naam Golgotha, Schedelplaats. Volgens de overlevering was de eerste mens Adam hier begraven. De dood van Christus wiste de zondeval van Adam uit en bevrijdde de mensheid. Rechts staan de handlangers van het kwaad: we zien twee soldaten te paard, waarvan de ene een anachronistisch vaandel draagt en de andere een anachronistisch harnas. Vaandel en harnas zijn uiteraard virtuoos geschilderd. De geharnaste krijger wijst de man met de stok aan, wiens dorst hij moet lessen met een spons vol azijn – een extra kwelling voor de gekruisigde. Van Dyck had in Italië al een reputatie verworven als een uitstekende schilder van paarden. Hij laat hier opnieuw een staaltje van dat talent zien. De schimmel met de glanzende ogen en de golvende blonde manen lijkt qua elegantie haast het dierlijke equivalent van Maria Magdalena.

In al zijn virtuositeit blijft dit toch een eenvoudige, doeltreffende compositie. Het bleke lichaam van Christus steekt scherp af tegen de donkere wolken op de achtergrond. Alle aandacht gaat naar zijn lijden aan het kruis. De schedel van Adam geeft aan waarvoor dit lijden diende. De soldaten zijn de typische handlangers van elk wreed en slordig regime, ongeïnteresseerd in het lijden dat ze veroorzaken en sadistisch wanneer de kans zich voordoet.