Het Lam Gods op een andere weide gezet

Na tien jaar restaureren kan je het Lam Gods terug bezichtigen in de Sint-Baafskathedraal. Het overbrengen was een ingewikkelde operatie, die dankzij het transportbedrijf Mobull tot een goed einde is gebracht. Het is maar een van de vele hallucinante avonturen die het meesterwerk van de Van Eycks te verduren kreeg.

Het was niet de eerste keer dat het Lam Gods op verplaatsing ging, maar het blijft een delicate operatie. De verplaatsing van de panelen gebeurde in de grootste geheimhouding, maar onopvallend verliep het niet. De panelen werden getransporteerd in een speciaal uitgeruste vrachtwagen. De lokale politie zorgde, onder zware bewaking, voor de bescherming.

We spraken met kanunnik Ludo Collin, rector van de Sint-Baafskathedraal en voorzitter van de kathedrale kerkfabriek. Het Lam Gods werd oorspronkelijk gemaakt voor de Vijdkapel, maar in 1986 werd het verplaatst naar de kooi in de Villakapel omwille van veiligheids- en conservatieredenen. Het altaarstuk, dat uit twaalf panelen bestaat, dateert uit 1432 en werd in opdracht van de Gentse Joos Vijd geschilderd door de gebroeders Van Eyck. Kanunnik Collin vertelt waarom het Lam Gods niet op zijn oorspronkelijke plaats in de Vijdkapel kon blijven: “De Vijdkapel volstond enerzijds niet omdat het Lam Gods daar beklemmend stond, anderzijds was het altaarstuk geen geïntegreerd kunstwerk meer in de kathedraal.”

Aan het begin van de restauratie in 2012 werd er gezocht naar alternatieven. De Vijdkapel was geen optie aangezien de ruimte te klein is om het voldoende te beveiligen. De Sacramentskapel is groot genoeg en biedt meer mogelijkheden. Het idee ontstond om daar de geschiedenis van het Lam Gods aan het publiek te tonen door middel van augmented reality. In tegenstelling tot virtual reality zie je bij augmented reality nog altijd de omgeving, waarin driedimensionale figuren met de realiteit versmelten. In de crypte van de kathedraal ervaar zo het verleden van de Sint-Baafskathedraal en het Lam Gods, alsof je er zelf bij was. Op basis van je eigen kennis over het Lam Gods en de kathedraal kan je kiezen voor de standard, master of detail of, als je het liever wat luchtiger houdt, de family tour.

Kanunnik Ludo Collin vertelde dat de Vijdkapel niet ongebruikt zal blijven: “In de Vijdkapel zal een leeg frame met originele afmetingen geplaatst worden om op een creatieve manier het idee te geven van de oorspronkelijke locatie van het Lam Gods. Beeldend kunstenaar Kris Martin creëerde een leeg frame voor het Sint-Baafsplein. Op dezelfde manier zal een leeg frame in de Vijdkapel zijn plaats krijgen.”

Het Lam Gods naar de Sacramentskapel verhuizen, was een ingewikkelde operatie omdat het sinds de jaren 1950 vervat zat in een stalen frame. Het demonteren was een minutieus werk. Ook het terugbrengen van de panelen na de restauratie in het MSK was niet vanzelfsprekend. Daarvoor werd beroep gedaan op de gespecialiseerde firma Mobull. Het bedrijf heeft jaren ervaring. Ze hebben onder andere het vikingschip Fenrir uit de tentoonstelling Crossroads in het KMKG onder handen genomen. Voor Be Modern in de KMSKB spendeerden ze twee dagen aan de installatie van Richard Long’s Utah Circle. Mobull is ook internationaal actief. In Shanghai hielpen ze mee aan de tentoonstelling Convex/Concave: Belgian Contemporary Art.

Mobull verhuisde het altaarstuk in twee dagen met behulp van een viertal medewerkers. Voor elk paneel werd er een op maat gemaakte kist ontworpen die vanbinnen bekleed was met kunststof. De panelen zaten geklemd zodat ze niet konden bewegen. De verschillende stappen, zoals het demonteren van het altaarstuk, werd met het personeel geoefend zodat het vlot kon verlopen. Daarna hebben ze de panelen in een nieuw frame in de Sacramentskapel geïnstalleerd. Kanunnik Collin wist ons te vertellen dat het paneel van Adam ter plaatse enkele millimeters moest worden bijgewerkt, zodat het niet te hard zou spannen in het frame.

Het Lam Gods is enkele keren op het nippertje van de vernietiging gered. Het meesterwerk van de gebroeders Van Eyck werd tijdens de Beeldenstorm in de klokkentoren van de kathedraal verstopt. Wanneer de keizer van het Heilige Roomse Rijk Jozef II in 1781 het Lam Gods bezocht, was hij gechoqueerd door de naakte Adam en Eva. In zijn ogen was die naaktheid overbodig en zelfs pornografisch. De toenmalige burgemeester van Gent liet de panelen weghalen en borg ze op in de kathedrale archieven.

Tijdens de Franse Revolutie werd het altaarstuk met paard en kar meegenomen naar Parijs. In 1822 werden de zes zijpanelen in het Kaiser-Friedrichmuseum in Berlijn verticaal doormidden gezaagd, een drastische en gevaarlijke ingreep om de beide zijden van de panelen tegelijk te kunnen tentoonstellen. In dit dezelfde jaar brak er een brand uit in de Sint-Baafskathedraal. Gelukkig bleven de achtergebleven panelen ongeschonden, alleen het onderregister van het centrale paneel brak in de breedte. In 1934 werd het paneel De Rechtvaardige Rechters gestolen. Het werd tot nu toe niet teruggevonden.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog wilde kanunnik Gabriël Van Den Gheyn van de Sint-Baafskathedraal het altaarstuk beschermen, maar kon op weinig steun rekenen. Toch wist hij het altaarstuk uit de handen van de Duitsers te houden. Samen met twee Belgische ministers stelde hij een brief op waarin stond dat het Lam Gods naar Engeland was gebracht. In werkelijkheid regelde een geheim transport van de panelen in houten kisten naar twee Gentse woonhuizen. Daar werden de panelen in muren ingemetseld en onder vloerplaten verborgen.

De kunstverzameling in de zoutmijnen van Altaussee.

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog hadden de Duitsers hun oog laten vallen op het altaarstuk. Hitler had het idee om een Führermuseum op te richten. Dit museum in Linz zou een operagebouw, een hotel, een paradeplaats, een theater, een bibliotheek en een museum met een ongeveer 150 meter lange zuilengalerij in neoklassieke stijl omvatten. Het plan bevatte ongeveer 36 kilometer aan galerijen. In die galerijen zouden 27.000 kunstvoorwerpen kunnen worden tentoongesteld. Intussen werden de geroofde kunstwerken in de zoutmijn van de Oostenrijkse gemeente Altaussee verzameld.

De kunstverzameling in de zoutmijnen van Altaussee.

Op het einde van de Tweede Wereldoorlog werd het altaarstuk via Brussel terug thuis gebracht in de Sint-Baafskathedraal in Gent.

Hitler ontving fotoalbums met afbeeldingen van geroofde kunstwerken die hij in zijn Führermuseum kon tentoonstellen. Hij ontving in totaal 31 albums, waarvan er 19 tot op de dag van vandaag bewaard zijn gebleven. In 1944 plaatsten de Duitsers dynamiet in de zoutmijn met de geroofde kunstwerken. Later dat jaar werd het bevel gegeven om de zoutmijn op te blazen. Wat één van de grootste rampen voor de kunstgeschiedenis had kunnen zijn, werd op het nippertje verhinderd door de inwoners van Altaussee.

Catalina Rodriguez

Catalina Rodriguez studeerde journalistiek aan de Eramushogeschool te Brussel (2023)

Meer van deze auteur

Nomi Decaluwé

Nomi Decaluwé haalde haar bachelor in de Kunstwetenschappen en Archeologie aan de VUB (2022)

Meer van deze auteur